مستند جایی برای فرشته ها نیست،سوژه ای از جنس مطالبه گری - کنفرانس هکا

پریسا ساسانی| مستند سینمایی جایی برای فرشته ها نیست تازه ترین فیلم سینمایی سام کلانتری با موضوعی به ظاهر ورزشی است که در حمایت از زنان و مهجوریت ورزش بانوان ساخته شده است.

در واقع آنچه از بیرون ماجرا و قبل از دیده شدن فیلم توسط مخاطب برمی آید نوعی هیاهو برای دیده شدن، برندسازی یا حتی امتیاز دریافت از جشنواره های خارجی برای حضوردر آن ها و دریافت جایزه است بخصوص اینکه عنوان فیلم به این تصور پیش از دیده شدن تصویر کمک می کند.

اما واقعیت فیلم جایی برای فرشته ها نیست حکایت دیگری دارد که تصور، برداشت نادرست و همه پیش داوری ها را از میان می برد و مخاطب با دنیای دیگر در جامعه امروز روبرو می گردد، دنیای که صرفاً متعلق به زنان نیست و اتفاقاً مردان در این دنیا سهم بسزایی دارند.

سهمی که اساساً مردانه یا زنانه بودن فیلم را از اساس منتفی می کند. سام کلانتری در فیلم جایی برای فرشته ها نیست به دور از شعار های معمول فمینیستی که در فیلم های زنانه مستند یا داستانی به فراوانی دیده ایم همراه با کاوه صدقی سرمربی تیم ملی هاکی بانوان ایران، راهی سفری پرماجرا برای رسیدن به هدف مشترک می شوند.

سفری دردآلود برای مطالبه آنچه زنان این سرزمین در حوزه های مختلف بویژه ورزش مستحق آن هستند. سام کلانتری در مصاحبه با روزنامه ایران درباره چگونگی همراه شدن با دختران هاکی، مردان همراه داستان این دختران، جایگاه سینمای مستند برای ساختن فیلم هایی از این دست و بسکمک دیگر از مسائل صحبت کرده است.

آقای کلانتری برای شروع درباره مستند سینمایی جایی برای فرشته ها نیست و موضوع ورزش بانوان که به آن پرداخته اید، صحبت کنید.

در ابتدا باید این نکته را یادآور شوم که مستند جایی برای فرشته ها نیست فیلمی صرفاً ورزشی نیست و ورزش بهانه ای برای رسیدن به لایه های درونی دختران ورزشکار در جامعه است.

درواقع قصه خود را بر ورزش سوار کردیم و اگر این فیلم یک اثر صرفاً ورزشی به نظر آید قطعاً این خطای من بوده است، اما اگر مخاطب بعد از دیدن این فیلم این برداشت را داشته باشد که یک فیلم ورزشی و اجتماعی دیده است فکر می کنم به مفاهیمی که در ایده من وجود داشته نزدیک تر شده ام. حالا آیا این فیلم یک فیلم زنانه است؟ من نمی دانم مخاطب باید نظر دهد. ولی خیلی سعی کردم از نگاه جنسیت زده در فیلم پرهیز کنم.

فیلم های مستند یا داستانی درباره ورزش بانوان ساخته شده است، ولی بیشترین وجه مقایسه این فیلم با مستند منصوریان از صفر تا سکو درباره خواهران منصوریان است که هر دو روی ورزش بانوان با موضوع مطالبه گری و خواست های مدنی متمرکز شده است.

دقیقاً. ببینید آنچه یک نویسنده می نویسد، یک فیلمساز می سازد یا هر آنچه تألیف می گردد؛ به نوع زندگی و شرایط زیست و فضای ذهنی و اجتماعی است که افراد در آن بزرگ شده اند و خب فضای اجتماعی که من در آن بزرگ شدم از شروع فرقی بین زن یا مرد بودن ندیدم و هیچ احساس رجحان یکی بر دیگری را لمس نکردم.

من به چشم خود دیدم که مادر و پدرم کنار هم کار کردند و کمک حال خود بودند تا زندگی را بسازند. در نتیجه نوع نگاه جنسیتی که عمدتاً در مدرسه و خانواده از ابتدا برای بچه ها وجود دارد من ندیدم.

اما با ورود به جامعه این تفاوت ها را دیدم منتها ذهن و دیدگاه هم به این تفاوت قائل نبود و آنچه را که یاد گرفته یا مشاهده کرده بودم به عنوان دنیا بینی فیلم به تصویر کشیدم. طبیعتاً مطالبه گری هم بخشی از فرهنگی است که از آن یاد گرفته ام.

نکته جالب این است که نگاه و دنیا بینی تک تک افراد هم از همین جنس بود.

این شانس من بود که وقتی فیلم را شروع کردم با کسانی روبرو شدم که زندگی را فارغ از نگاه جنسیتی زیسته بودند. حالا آنچه مخاطب در فیلم می بیند حقیقتی بدون دستکاری و کاملاً شفاف است.

یعنی در بین همسفران پدر، برادر یا همسری نبود که برای دختران تیم اشکال تراشی کند یا تصویری از این اشکال تراشی بوده باشد که در تدوین حذف کرده باشم. به همین دلیل توانستم براحتی با توجه به مرکزیت سوژه، فیلم خودم را بسازم.

یعنی واقعیت همانی است که مخاطب در فیلم می بیند.

بله قطعاً. مخاطب در فیلم با خانواده هایی روبرو می گردد که متعلق به همین جامعه هستند. اساساً ایده مرکزی فیلم ساخت یک مستند خوب فارغ از نگاه جنسیتی است؛ زمانی که وارد تیم شده و با تک تک دختران و خانواده های آن ها آشنا شدم متوجه شدم که در جای درستی قرار گرفته ام و به عنوان یک مستندساز مجبور نبودم زاویه دیدم را نسبت به سوژه انتخاب کنم؛ چراکه به اندازه کافی و درست بِستر مهیا بود و نیازی به تغییر زاویه دید نبود و همراهی تک تک افراد را از شروع تا سرانجام داشتم.

این فیلم علاوه بر اینکه به زنان برای طرح و بیان مطالبه های خود کمک کرده بود، به نظر می رسید چهره مرد ایرانی را فارغ از فرهنگ مرد سالارانه جامعه، بسیار همدم، همراه و مونس نشان داده شده.

ما سعی نکردیم نکته خاصی را گل درشت کنیم و در فیلم به نمایش بگذاریم. این همراهی و همدلی از شروع بین همه افراد وجود داشت و اگر غیر از این بود شرایط را نشان می دادیم. جالب است که بدانید این همراهی در میان تیم هاکی بانوان و خانواده های آن ها به گونه ای است که خیلی از جشنواره های خارجی دوست ندارند چهره ای چنین همراه، یکدست در روابط موجود بین افراد که در فیلم می بینیم نشان دهند.

بخصوص دیدن روابطی از این دست در ایران دور از انتظار جشنواره های خارجی است، البته نمی خواهم اینگونه به نظر آید که طرح تئوری توطئه بیان می کنم. اما متأسفانه واقعیت دارد اگر فیلمی که نوعی ظلم و تبعیض را نشان دهد ساخته گردد، نزد صاحبان جشنواره های خارجی پذیرفتنی تر خواهد شد.

جایی برای فرشته ها نیست یک نگاه آراسته از ایران بخصوص همراهی مردان و زنان با یکدیگر را نشان می دهد. نگاهی که به هیچ عنوان مسالمت آمیز نیست بلکه فراتر از آن حرفی از جنس رفاقت و معرفت انسان به میان می آورد.

مارینا سرمربی تیم هاکی بانوان ایران، یک دختر فرانسوی بود که در بسکمک از تیم ها به عنوان سرمربی حضور داشته است. او می گفت: خیلی از مسابقات بوده که تیم های فیلمسازی را همراه خود داشته است و ادامه داد که منتها این دفعه عجیب ترین نوع همراهی را تجربه کرده ام و می خندید و می گفت که من نمی دونم ما می خواهیم برویم مسابقه بدهیم و یک گروه فیلمسازی با ما است یا نه تیم برای ساختن یک فیلم راهی مسابقات می گردد

درواقع آنقدر بی آزار کنار هم بودیم که به همدلی و رفاقت رسیدیم؛ دقیقاً همان نگاهی که شما اشاره کردید. نگاه مسالمت آمیز نبود بلکه به زعم من یک همزیستی عاشقانه بین تعدادی از افراد بود.

با وجود رویکرد هایی که در ساخت فیلم در نظر داشتید و عملی کردید، چرا اسم فیلم را جایی برای فرشته ها نیست گذاشتید؟

کاوه صدقی در فیلم یک جمله ای را می گوید که اسم را از آن گرفتیم. در واقع یک شیطنت کردیم که تا کسی فیلم را نبیند احساس و برداشت دیگری به مفهوم فیلم خواهد داشت. یعنی اولین تصویری که مخاطب از فیلم در پوسترمی بیند یک تصویر زنانه و ورزشی است و زمانی که اسم فیلم را می خواند ناخواسته تصور دیگری از موضوع مستند دارد. در واقع عنوان جایی برای فرشته ها نیست تولید معنا و مفهوم می کند.

یک نکته دیگر اینکه این فیلم می تواند به فرهنگ مرد سالارانه یک توصیه بکند.

چندی پیش با حامد شکیبانیا یکی از تهیه کنندگان فیلم صحبت می کردم و بعد سؤال می کردم اگر این فیلم زودتراکران می شد و پدر، برادر و همسر دخترانی که در خردادماه امسال به قتل رسیدند این فیلم را اتفاقی می دیدند، آیا می توانست تأثیری بر زندگی و زنده بودن قربانیان قتل های ناموسی بگذارد؟

یا اصلاً چرا راه دور برویم. اگر فیلم خانه پدری اکران می شد و به شکل درست در معرض دید مخاطب قرار می گرفت آیا تأثیری در زنده ماندن دختران می کرد؟ به اعتقاد من تأثیرگذار بود و سینما همواره در طول تاریخ تأثیرگذار بوده است. سینما می توانست در تغییر مفهوم واژگانی، چون تعصب مؤثر باشد.

به اعتقاد من تعصب غیرمنطقی و کورکورانه در هر دین و مسلکی واژه ای نکوهیده است و فضا و مفهوم هم اندیشی و مصاحبه را کور می کند.

اما به نظر می رسد در فیلم جایی برای فرشته ها نیست این واژگان بدرستی تعریف شده بود. دخترانی را دیدم که خیلی غیرتمندانه برای پیروزی وطن می جنگیدند تا جایی که کره را در خانه خود شکست دادند. یا مردانی را دیدم که پا به پای همسران، خواهران و دختران شان سر تمرین حاضر می شدند.

خب باز هم برمی گردد به برداشت من به عنوان کارگردان به این واژگان. ببینید من به شخصه فارغ از هر نگرشی پرچم مملکتم را که نمادی از ملیتم است دوست دارم و برای بالا رفتن آن متعصبانه و غیرتمندانه می جنگم. دختران فیلم هم برای دریافت آنچه می خواهند و سربلندی میهن شان به معنای واقعی جنگیدند.

حالا یک فیلمی ساخته شده که فارغ از نگاه سیاسی به دنیا نگاه می کند و می گوید ما ایرانیان زنان ارزشمندی داریم که دختران تیم هاکی نمونه ای از آن ها هستند و حالا برخی دوست ندارند ایران ما را از تریبون های خود به این آراستگی ببینند.

به همین دلیل است که مدام دنبال عیب جویی هستند و عامدانه روی این بخش از طبقه اجتماعی چشم بسته اند. چون اگر بدانند در ایران چنین طبقه ای با چنین نگرشی وجود دارد شاید احساس خطر بکنند. اگر بتوانیم فضای رادیکال را بخصوص از رسانه دور کنیم، دیگر خیلی مهم نیست که دوست دارند چگونه ما را ببینند.

حضور بین المللی و عیب جویی های بخصوص رسانه ای یک طرف ماجرا است، اما واقعیت این است که گاهی درون خانواده هم دچار کج اندیشی و عیب جویی می شویم.

اگر بتوانیم با هم دیالوگ برقرار کنیم دیگر مهم نیست آن سوی آب ها چه درباره ما می گویند، اما متأسفانه مشکل ما از مصاحبه نکردن با یکدیگر است. یک مستندساز را در نظر بگیرید برخی مسائل را می بیند که به تصویر می کشد و در عین حال راه حل هم نشان می دهد، اما در نتیجه دیالوگ برقرار نکردن به سیاه نمایی متهم می گردد.

این در حالی است که مستندسازی که وطنش را دوست دارد و دلسوزانه پای آن ایستاده به سیاه نمایی متهم می گردد که این به دور از انصاف است. به همین دلیل در نتیجه صحبت و مصاحبه کردن می توان اندیشه ای را نقد کرد، اما نمی توان برچسب سیاه نمایی به آن نسبت داد.

فیلم جایی برای فرشته ها نیست فیلمی است که برپایه دیالوگ ساخته شده است که مصداق آن هم کاراکتر کاوه صدقی سرمربی تیم ملی هاکی بانوان است؛ که در طول روایت فیلم هم می بینیم که با دیالوگ و مصاحبه کردن سخن می گوید و مسائل را مطرح می کند.

قبل از سفر با کاوه گپ می زدم. او می گفت: دوست دارد واژه هایی، چون نمی گردد، نمی توانم و نمی گذارند را از دایره لغات آن ها پاک کند. به همین دلیل بود که با آن ها بسیار صحبت می کرد و این مستند سینمایی هم برگرفته از همین نوع نگاه بود و به همین دلیل هم بود که من سعی کردم به سهم خودم و با همین نگاه کنار تیم هاکی بانوان بایستم. کل فیلمبرداری مستند جایی برای فرشته ها نیست 35 روز در طول 2 سال و اندی طول کشید وخب بسیار صبوری کردیم.

ساختن مستند هایی از این دست با توجه به روحیه و ساختار مطالبه گری که در لایه های درونی خود دارد، سخت است. آیا پس از گذراندن تجربه ای از جنس این مستند، بازهم سراغ سوژه ای از جنس مطالبه گری اقشار مختلف جامعه می روید؟

کار فیلمسازی سخت است و اصولاً هر کاری که افراد درست انجام دهند سخت و طاقت فرسا است منتها عشق و علاقه به کار سختی ها را از بین می برد و خب باید بگویم بله حتماً سراغ فیلم دیگری از این جنس می روم. کمااینکه طرح هایی برای کار هم دارم. منتها فعلاً متمرکز روی این فیلم هستم.

فیلم هایی از این جنس که مطالبه ای را مطرح می کنند بعد از دیده شدن تا چه اندازه به دریافت آن حق و مطالبه به جامعه آماری مورد نظر کمک می کند؟

نمی دانم تا چه اندازه از دریافت این حق به کارگردان مربوط می گردد. اما در حال حاضر نسبت به لحظه لحظه دیده شدن این فیلم حساس هستم و ثانیه به ثانیه همه موارد را مرور می کنم. اصولاً از آن دسته از کارگردان هایی نیستم که بعد از تولید فیلم را رها کنم و اگر هم پای این فیلم ایستادم به خاطر کسب درآمد بیشتر نیست بلکه علاقه مند هستم فیلم در شرایط کرونایی توسط مخاطب دیده گردد.

چون برگشت پول این فیلم به معنای واقعی زندگی هیچ یک از ما را تکان نمی دهد. اما برای من مهم است که فیلم ساخته شده درباره زنان جزء فیلم های پرفروش تاریخ معاصر سینمای مستند گردد، چون اگر پسوند ترین پشت فیلم باشد تا سال های سال دیده خواهد شد.

سؤالم را به گونه ای دیگر مطرح می کنم. به عنوان یک مستندساز، سینمای مستند در دراز مدت تا چه اندازه توانسته به تحقق مطالبه گری بانوان کمک کند؟

معتقدم دهه پیش رو دهه ای متعلق به سینمای مستند در دنیا است و معلوم است سینمای مستند مطالبه گر بخصوص در حوزه زنان است و می تواند قدم های مؤقری بردارد. چرا که زمینه و بِسترآن فراهم شده است و سینمای مستند در بین مردم از اهمیت ویژه ای برخوردار شده است.

بویژه اینکه سینمای مستند جهش بسیار خوبی در روایت کردن موضوع کرده است و اساساً روایت در سینمای مستند در دنیا تغییر کرده است که البته در این زمینه ایران عقب تر است. منتها با فیلمسازان درجه یکی که در عرصه سینمای مستند داریم قطعاً خیلی سریع با سینمای روز دنیا همگام می شویم؛ بنابراین اعتقاد دارم مطالبه گری در دهه پیش رو از سینمای داستانی جلوتر است.

آیا با اکران آنلاین فیلم کنار آمده اید؟

جشنواره فیلم فجر که تمام شد آماده اکران های خارجی می شدیم که کووید 19 گریبان دنیا را گرفت. در این شرایط هنر و تجربه آمد دنبال اکران فیلم که من مخالفت کردم، اما گفتند که فیلم حرف از امید و داشتن روحیه خستگی ناپذیر می زند و در این شرایط به حال خوب مردم کمک می کند.

خب اکران بدی در سینما ها نداشت. بعد از آن در اکران آنلاین فرصت دیگری فراهم شد تا از ظرفیت دیگری نیز استفاده کنیم و خوشبختانه با صدا و تصویر خوب در پلتفرم های موجود نمایش داده شد.

آیا با دانلود و قاچاق فیلم روبرو نشدید؟

چرا اتفاقاً فیلم قاچاق شد، ولی واقعاً برای من مهم نیست. چون می دانم مخاطب فیلم جایی برای فرشته ها نیست در هر شرایطی چه اکران آنلاین و چه اکران در سینما برای دیدن این فیلم بلیت می خرد. چون معتقدم این شیوه در درازمدت راه و روشی برای دیدن فیلم مستند است. در واقع فرهنگ مستند دیدن را ترویج می کند؛ و این مهم بخشی از مسئولیت مرا سبک تر می کند.

منبع: روزنامه ایران

مجله آیرخ: مجله گردشگری و مسافرتی

کشتی کروز: کشتی کروز: سفری لوکس و در عین حال مقرون به صرفه به اقیانوس ها