فیلم های سینمایی انیمیشن در دنیا برای جذب مخاطب عام فراوری می شوند ، ذائقه مخاطب ایرانی هنوز آماده اکران انیمیشن بزرگسال نیست - کنفرانس هکا

گروه فرهنگ و هنر خبرنگاران؛ مریم سواری؛ هنر انیمیشن ایران در دهه اخیر قدم هایی به سوی صنعتی شدن برداشته و امروزه می توانیم از واژه هنر - صنعت برای خطاب بعضی فعالیت های این عرصه استفاده کنیم. این هنر مدرن در راستای صنعتی شدن با مسائل زیادی روبرو است و عمده ترین مشکل آن را می توان معضلات اقتصادی دانست. هنر انیمیشن هنری گران قیمت و پرزحمت است، جزو احتیاجهای اساسی و حیاتی کشور نیست، سرمایه گذاران عمدتاً به سوی آن نمی فرایند و بسیار کمتر از کارهای زنده روانه گیشه شده؛ بااین وجود، آیا می توان به این هنر - صنعت نوپا برای عایدیزایی و سوددهی امیدوار بود؟ برای یافتن پاسخ این سؤال با دکتر سید علیرضا گلپایگانی، عضو هیئت علمی گروه انیمیشن دانشگاه هنر، تهیه نماینده و کارگردان این عرصه به تبادل نظر پرداختیم.

خبرنگاران: آیا به نظر شما می توانیم انتظار بازدهی اقتصادی را از انیمیشن ایرانی داشته باشیم؟

گلپایگانی: در صورتی می توانیم انتظار بازدهی اقتصادی از یک صنعت - هنر داشته باشیم که بسترهای این بازدهی را هم را فراهم نموده باشیم؛ اگر شرایط رشد برای یک صنعت - هر صنعتی هم که باشد - فراهم نشده باشد عملاً شرایط بهینه شدن و سوددهی آن را محدود نموده ایم. صنعت انیمیشن ایران قطعاً پتانسیل رشد را دارد؛ اما چرا این اتفاق نمی افتد؟ انحصار قیمت گذاری و سفارش کار عملاً باعث رشد نکردن این صنعت شده؛ وقتی که تعداد سفارش دهنده محدودی برای این هنر - صنعت داشته باشیم قیمت کار را سفارش دهنده معین می نماید نه اجرانماینده؛ بر خلاف بسیاری از مقوله های هنری و صنعتی که خالق اثر این امکان را دارد که بر اساس هزینه ها یا ارزش اقتصادی کار، قیمت گذاری را انجام بدهد، اینجا چون سفارش دهنده معین نماینده انحصاری قیمت است، محدودیت های بازدهی اقتصادی را به وجود آورده.

از طرفی قیمت معین نماینده سطح کیفیت نیز هست، وقتی قیمت با شرایط روز، تورم و ارزشمندی کار بالا نمی رود، خالقان آثار به صورت یک کارگر و کارمند دیده می شوند؛ وقتی که کارفرما یا سفارش دهنده به خاطر هزینه ای که پرداخت می نماید به مجری کار که در حوزه موردبحث ما یک هنرمند است، نگاه بالادستی داشته باشد عملاً امید به بهینه شدن این فعالیت کمتر می گردد، به ویژه اینکه سازنده اثر در منافع اقتصادی آن سهیم نباشد. هنرمند در عرضه محصول هنری، ارائه یا فروش آن هیچ سهمی ندارد و صرفاً دستمزد، معین نماینده ارزش کار است که آن را هم خود سفارش دهنده معین می نماید، کمااینکه انتخاب موضوع یا سفارش موضوعات از یک حیطه خاص فراتر نمی رود، آن اعتمادی که باید به هنرمند داده گردد، داده نمی گردد و هنر و تخصص هنرمند که با رصد جامعه و احتیاجهای جامعه به موضوعات مجذوب نماینده و تأثیرگذار می انجامد، به عرصه ظهور نمی رسد. هنرمند و متخصص این رشته عملاً فقط اجرانماینده قلمداد می گردد، اختیاری در ارائه موضوع ندارد و این همان چیزی است که اگر باشد می تواند به عایدیزایی اقتصادی هم برسد.

خبرنگاران: فکر می کنید چه زمانی این هنر در ایران به مرحله صنعتی شدن برسد؟ و آیا اصلاً جامعه انیمیشن ایران می تواند چنین منظرهی داشته باشد؟

گلپایگانی: نمی توان زمان دقیقی برای صنعتی و یا حرفه ای شدن انیمیشن ایران در نظر گرفت چرا که بسیاری از عوامل تأثیرگذار، در اختیار جامعه انیمیشن نیست. بسیاری از فعالیت های اقتصادی در حین پیشروی، خودشان را اصلاح و کمبودهایشان را جبران می نمایند تا کم کم بتوانند در فضای رقابتی امتیازهای لازمه را کسب نمایند و سهمی از بازار را در اختیار خودشان بگیرند اما در حوزه انیمیشن که سرمایه گذاری در حیطه اختیارات هنرمندان نیست، موضوع قدری سخت تر است و به نظر می آید آن تسهیلاتی که یک شرکت در اختیار یک مرکز صنعتی قرار می دهد، به راحتی در اختیار یک مرکز فراوری انیمیشن قرار نمی گیرد.

از طرفی وقتی که ما در شرایط تحریم یا در شرایط عدم ارتباط اقتصادی، صنعتی و فرهنگی با دنیا هستیم، صنعت انیمیشن نیز از این محرومیت ها بی نصیب نیست. ارکان یک جامعه از یکدیگر جدا نیستند، روی همدیگر تأثیر می گذارند و تا زمانی که شرایط در حالت عادی قرار نگیرد نمی توان تاریخ دقیقی را برای رسیدن به این منظره پیش بینی کرد؛ ولی تاکید می کنم که این پتانسیل وجود دارد و در صورت برطرف شدن این مسائل - که عمدتاً محدودیت های سیاسی، اقتصادی و ارتباط با دنیا هستند - می توان این افق را در دسترس دید. جامعه فراوری انیمیشن درعین حال که قابلیت هایی دارد اما به هرحال در ارتباط با بقیه ارکان کشور است و اگر آن شرایط بهبود پیدا نکند، دسترسی به این منظره با تأخیر همراه خواهد بود.

خبرنگاران: آیا وابستگی انیمیشن به بخش دولتی سبب رکود اقتصاد انیمیشن ایران شده؟

گلپایگانی: تاریخچه انیمیشن ایران به ما می گوید که ریشه و بنیان این صنعت - هنر از بخش دولتی سرچشمه گرفته، ظاهراً صاحبان تصمیم گیری درگذشته دور به این نتیجه رسیده بودند که انیمیشن ایران توان رقابت و فراوری انیمیشن برای برطرف احتیاجهای مملکت را ندارد بنابراین سیاست های قبل از انقلاب به این نتیجه رسیده بودند که ما در عرصه انبوه سازی، مجموعه سازی و یا حتی فراوری فیلم های سینمایی، مصرف نماینده محصولات انیمیشن خواهیم بود نه فراورینماینده آن ها. این سیاست سالیان سال بوده و چه بسا در نگاه بعد از انقلاب نیز حاکمیت داشته.

وابستگی انیمیشن به بخش دولتی را - حتی اگر هم غلط بدانیم - نمی توانیم به راحتی قطع کنیم اما می توان راه چاره دیگری ارائه داد؛ یعنی باید به تدریج، در کنار حمایت دولتی، حمایت هایی از ایجاد بخش خصوصی هم صورت بگیرد. برای مثال در کشورهایی مانند چین، سیاست به این گونه است که در حینی که دولت از سازندگان انیمیشن حمایت می نماید، به تدریج از مقدار آن می کاهد، تسهیلات را استرداد می نماید و به حمایت از بقیه مراکز نیز می پردازد؛ این یاری ها بلاعوض نیست، دائمی هم نیست، زمان دارد و مشروط به بازدهی است.

سیاست فراوریات انیمیشن در ایران برای برطرف احتیاجهای دولتی شکل گرفت، نمی توانیم ساختاری که تا الان داشتیم را به شکل ناگهانی تغییر دهیم و حمایت دولت را قطع کنیم. صداوسیما با تصور اینکه انیمیشنی بافرهنگ و هویت ایرانی ساخته نمی گردد برای مقابله با هجوم فرهنگی غرب و یا حتی شرق، سوبسید داد تا فراوریات فرهنگی داخلی داشته باشیم و بخشی از این اقدامات با تشکیل مرکز صبا شکل گرفت که برای مقابله با تهاجم فرهنگی در عرصه انیمیشن که عرصه مجذوب نماینده و تأثیرگذاری بر کودک و نوجوان بود تشکیل شد و تأثیر به سزایی هم ایجاد کرد؛ سفارش عمده شکل گرفت و افراد زیادی به این عرصه وارد شدند. پس لزوماً نباید به حمایت دولتی از یک بعد نگاه کرد و آن را خطا دانست اما می توان جهت گیری تعیینی برای استقلال و تقویت صنعت خصوصی انیمیشن ایران در نظر گرفت که متأسفانه این جهت گیری فعلاً وجود ندارد.

خبرنگاران: جشنواره زدگی چطور؟ آیا تمرکز بر ساخت آثار جشنواره ای یکی از عوامل رکود اقتصاد انیمیشن است؟

گلپایگانی: نمی توان به جشنواره ها نگاه منفی داشت چرا که در همه عرصه های دنیای، دولت ها حامی رشد هنر هستند و برای فراوری آثار ارزشمند هنری سوبسید پرداخت می نمایند. این سیاست همچنان برقرار است چون یکی از اهداف دولت ها در سراسر دنیا رشد و تعالی هنر می باشد، بنابراین فراوری فیلم های جشنواره ای به ارتقای مفاهیم و هویت فرهنگی کشور می پردازد و نمی توان از بعد اقتصادی به آن ها نگاه کرد. رشد فکری و فرهنگی احتیاج به سرمایه گذاری حاکمیتی دارد اما نمی تواند احتیاجهای دیگر جامعه، همانند احتیاج به تفریح، آموزش و... را به تنهایی به دوش بکشد. فیلم های کوتاه و فیلم های اصطلاحاً جشنواره ای هیچ وقت با هدف عایدیزایی فراوری نشدند ولی در کشور باعث افتخار می شوند و موفقیت هایی را در عرصه دنیای به دست می آورند که در فضای هنری کشور تأثیرگذار است.

خبرنگاران: چه اقداماتی باید انجام داد که سرمایه گذارها به سراغ انیمیشن بیایند؟ مخصوصاً باتوجه به اینکه کار رئال زودبازده تر است؟

گلپایگانی: در این حیطه بحث سرمایه، بازگشت پول و سود است که باید تأمین گردد و اگر این اتفاق رخ ندهد خودبه خود حمایت و سرمایه گذاری ای هم صورت نمی گیرد، این قضیه در مورد تمام بخش ها صادق است. سرمایه گذاری خصوصی باید این تضمین را داشته باشد که در صورت سرمایه گذاری روی یک انیمیشن، یک مبلغ تعیین در یک زمان تعیین بازگردد و سود هم به همراه داشته باشد. هم اکنون این افق کم رنگ است چون انیمیشن هایی که در ایران فراوری می شوند عمدتاً برای فروش و بازگشت سرمایه نیستند و بسیاری از این انیمیشن ها هیچ وقت حتی سرمایه اولیه خودشان را برنمی گردانند.

متأسفانه سیاست فعلی بر این است که وقتی قراردادی برای فراوری بسته گردد کلیه حق وحقوق مادی و معنوی اثر واگذار می گردد؛ هنرمندان ما در عرصه فراوری دستمزد بگیر هستند و باید دائماً در حال فراوری یک اثر سفارشی نو باشد. وقتی قراردادی بسته می گردد حتی حق وحقوق شخصیت ها و داستان هم واگذار می گردد؛ هیچ حقی برای خالق اثر به جا نمی ماند و این مانع بزرگی برای تأمین رفاه هنرمند که خالق یک اثر هنری مجذوب نماینده بوده، می باشد به نظر من باید این سیاست و دیدگاه برای سرمایه گذاری دولتی تغییر کند و مطمئناً می توان شرایطی را فراهم کرد که انیمیشن با سرعت و کیفیت مطلوب تری ارائه بگردد.

هزینه مناسب برای فراوری انیمیشن حدوداً بیش از سه برابر بودجه ای است که برای یک فیلم یا مجموعه زنده هزینه می گردد اما به صراحت می توانم بگویم به نظر می رسد که در ایران برآورد هزینه فراوری انیمیشن بسیار پایین تر از کارهای زنده است که هم بسیار سریع هم فراوری می شوند و هم بسیار سریع به عایدی می رسند؛ این نگاه نیز باید تعدیل گردد. به تدریج وقتی که این رونق به وجود بیاید و اثربخش باشد، بخش های خصوصی هم بالاخره وارد این عرصه می شوند، به شرط آن که هنرمند بر اساس موضوعاتی که از رصد جامعه به دست آورده کار بسازد و نگاه کارفرمایی و کارگری تغییر کند.

خبرنگاران: آیا باید عرضه راحت آثار خارجی را مقصر کمتر پرداختن به آثار داخلی بدانیم؟

گلپایگانی: قطعاً آثار خارجی به تنهایی کارهای بدی نیستند، انسان ها احتیاجهای مشترکی دارند و اینکه بتوانیم بافرهنگ های دیگر آشنا شویم، از آن ها یاد بگیریم و آن ها از ما یاد بگیرند از فواید دیدنی آثار خارجیست اما هم اکنون شاهد این هستیم که آثار خارجی به راحتی و تقریباً مجانی در اختیار عامه قرار می گیرد؛ رقیب ما در این عرصه در محصولات مجانی هستند. بیننده به میزان کافی سریال های خارجی می بیند و در دسترسش هم هست اما همچنان به سریال های ایرانی تمایل نشان می دهد چون بافرهنگ خودش آمیخته است؛ به نظر می آید که انیمیشن ما هنوز آن خط ارتباطی باهویت و فرهنگ داخلی را ندارد، یک دلیل هم این است که همان طور که گفتم، سفارش دهنده محدودیت های موضوعی ایجاد نموده و سازنده اثر نمی تواند آنچه که دلش می خواهد و می داند برای مخاطب مجذوب نماینده است را در محصولش بگنجاند.

صاحب سرمایه و سفارش دهنده باید این اعتماد و اختیار را به خالق اثر بدهد که اثری که به نظر خودش می تواند تأثیرگذار باشد را خلق کند. اگر ملاک صرفاً رضایت کارفرما باشد، فیلم فراوری می گردد اما شاید آن تأثیرگذاری لازم را نداشته باشد. من شخصاً معتقدم که حتی اگر برای حمایت از محصولات داخلی، نمایش آثار خارجی را محدود کنیم، نباید مخاطب را از محصولات خارجی محروم کرد. در فراوری و صادرات رقابت ها بیشتر به سمت این است که قیمت ها پایین تر آورده شوند. مصرف نماینده ای که خودش تأمین نماینده اقتصادی زندگی اش باشد وقتی با می تواند با قیمت کمتر کالایی را صاحب گردد، راغب می گردد که محصول را با قیمت کمتری خریداری بکند. اگر ما شرایط مناسب را ارائه نکنیم، مخاطب احتیاجهایش به این قبیل محصولات را از کانال های دیگری تأمین خواهد نمود؛ بنابراین به نظر من می توان با بعضی اقدامات شرایط را بهتر کرد، مثلاً ساعت های خوب پخش را به محصولات داخلی اختصاص دهیم و حمایت خودمان را از آن ها بیشتر کنیم تا بتوانند با محصولات خارجی رقابت نمایند.

خبرنگاران: آیا عقیده اینکه انیمیشن مختص کودک است، خود از عمده دلایل بازدهی کم در گیشه نیست؟

گلپایگانی: همان طور که نقاشی را به شکل ویژه مختص قشر کودک یا بزرگسال نمی دانیم، فیلم های انیمیشن نیز همین گونه اند اما برای بچه ها و نوجوانان ساختار به خصوصی را دارند و برای بزرگسالان هم همین طور؛ انیمیشن می تواند مخاطب بزرگسال هم داشته باشد اما در رابطه با اینکه بتواند در گیشه سینما پول خودش را برگرداند تردید دارم. مخاطب بزرگسال ایرانی، ترجیح می دهد که برای دیدن فیلم های بلند انیمیشن، در خانه بماند. مردم ایران بیشتر انیمیشن را در تلویزیون می بینند، عادت ندارند که برای دیدن انیمیشن به سینما بفرایند و این ذائقه ای است که به تدریج و در طول زمان به وجود آمده.

زمانی مقوله انیمیشن برای کودک در آمریکا نیز حاکم بوده و رایج بود که نوجوانان برای اینکه نشان بدهند بزرگ تر شده اند بگویند ما دیگر دیزنی نگاه نمی کنیم، یعنی دیدنی انیمیشن های دیزنی به معنای کودک بودن بود و دیدن نکردنشان به معنای گام نهادن در بزرگسالی؛ این زنگ خطر برای کمپانی دیزنی، کمپانی را وادار کرد که آغاز به فراوری مجموعه ها و سینمایی هایی کند که جو دوگانه داشته باشند؛ یعنی هم بزرگ ترها از دیدنیشان لذت ببرند و هم بچه ها. الان دیگر دیدنچی آمریکایی حتی در سانس ساعت 11 شب نیز به سینما می رود و کارتون نگاه می نماید، چون موضوعاتی در آن فیلم ها مطرح می گردد که برای بزرگسالان مناسب است؛ البته به موضوعات کودک محور نیز پرداخته می گردد، بچه ها در حین دیدن از مجذوب نمایندهیت بصری انیمیشن لذت می برند، خط داستانی را هم تا حدی که برایشان سخت نباشد درک می نمایند و درعین حال بزرگ تری هم که همراه با کودک، یا حتی به تنهایی به سینما آمده از دیدنی انیمیشن لذت می برد.

خبرنگاران: آیا ایران ظرفیت روانه کردن انیمیشن بزرگسال را به سینما دارد؟

گلپایگانی: ما هنوز این عرصه را فراهم ننموده ایم و رسیدن به آن خیلی سخت است. انیمیشن عمدتاً برای مخاطب کودک و نوجوان فراوری می گردد و حتی سرمایه گذارها با تردید به مسئله انیمیشن سازی برای بزرگسال به این قضیه نگاه می نمایند. در خارج از ایران و در کشورهای صاحب صنعت، این فرایند طی شده و فیلم های انیمیشنی ساخته می شوند که از لحاظ موضوعی به دلیل داشتن مواردی از قبیل خشونت و غیره، برای بچه ها مناسب نیستند؛ این عرصه در دنیا خیلی هم طرف دار پیدا نموده اما من فکر می کنم ذائقه مخاطب ایرانی هنوز آماده نیست و بهتر است که پخش انیمیشن بزرگسال را اول از تلویزیون آغاز کنیم تا به تدریج، مخاطب به این مدل ارائه مفاهیم خو بگیرد و پس از موفقیت، می توان این نوع انیمیشن را وارد سینما کرد.

فیلم های سینمایی انیمیشن در دنیا برای جذب مخاطب عام فراوری می شوند، یعنی هم بزرگ ترها از دیدنیشان لذت می برند و هم کودک و نوجوان؛ فکر می کنم که صنعت انیمیشن دنیا مخصوصاً بخشی که به اکران سینمایی وابسته است، عمدتاً برای بزرگسالان ساخته شده و محور بزرگسالان هستند، چون آن ها پول می دهند و آن ها حاضرند که در سانس های پربیننده شب که بچه ها خوابند به سینما بفرایند. در ایران هنوز این قضیه جا نیفتاده و موضوعات مناسب برای بزرگسال بیشتر در انیمیشن های کوتاه به چشم می آیند. این موضوع احتیاج به فرهنگ سازی دارد و قدم اول آن می تواند این باشد که کم کم مجموعه و سریال های انیمیشنی ای برای ساعت های پربیننده شب تهیه گردد و پس از آنالیز بازخوردها، از این تجربه برای فراوری سینمایی انیمیشن بزرگسال استفاده کرد.