سرنوشت مسجد جامع عتیق اصفهان با عبور مترو چه خواهد شد؟ - کنفرانس هکا

رطوبت صعودی، سراسر دیوار شمالی گنبدخانه تاج الملک را فرا گرفته و آن طور که بعضی کارشناسان بازسازی بناهای تاریخی گفته اند، با ادامه این شرایط ممکن است در اثر پوسیدگی ملات و آجرها و متزلزل شدن آنها، سازه این گنبدخانه نفیس فرو بریزد. نگرانی ها اما زمانی بیشتر می شود که به گفته آنها بنا باشد در همین شرایط بحرانی، مترو از فاصله 45 متری گنبدخانه تاج الملک عبور کند و ارتعاشات، اثر این آسیبها را تسریع کند.

گفته می شود، کنج شمال شرقی مسجد، جایی که مدرسه مظفریه قرار گرفته است، نزدیکترین فاصله را به خط دوم قطار شهری دارد و این فاصله حدود 12 متر است. آنطور که بعضی کارشناسان میراث فرهنگی گفته اند، درست در همین نقطه یعنی شمال مدرسه مظفریه، کاشی ها و آجرها شرایط مساعدی ندارند و اگر استحکام بخشی لازم پیش از عبور مترو انجام نشود، ممکن است ارتعاشات عبور مترو خطرساز باشد.

بعلاوه به گفته بعضی کارشناسان، دیوار ایوان شرقی مسجد جامع عباسی یعنی صفه شاگرد 40 سانتیمتر به سمت حیات انحراف پیدا نموده است و عبور مترو می تواند شرایط را برای این مسجد که از آسیبهای فرونشست اصفهان بی نصیب نبوده است، نگران نماینده تر کند.

از سویی در هفته های گذشته ایستگاه در حال ساخت قطار شهری در چهارراه ابن سینا ریزش کرد و متولیان قطار شهری اصفهان، علت آن را ماسه ای بودن خاک آن محدوده دانستند. این ایستگاه با مسجد جامع عتیق حدود 500 متر فاصله دارد و ماسه ای بودن خاک این منطقه نگرانی هایی را بابت نشست زمین در اثر عملیات احداث تول مترو در فاصله 30 متری مسجد یا در زمان بهره برداری از آن و امکان صدمه رسیدن به سازه مسجد ایجاد کرد.

عبور مترو از زیر زیرگذر میدان امام علی و از 30 متری مسجد جامع عتیق یکی از سه پیشنهاد قطار شهری برای عبور قطار شهری از این محدوده تاریخی بوده که میراث فرهنگی اصفهان در سال 97 با آن موافقت ضمنی نموده است؛ به علت اینکه یکسری گودبرداری ها و خاکبرداری ها برای احداث زیرگذر میدان امام علی، قبلا در این محل صورت گرفته و عملیات عمرانی احداث و بهره برداری از خط شماره 2 مترو اصفهان، با خطر کمتری می تواند در این منطقه انجام شود.

یکی از ضوابط حریم جهانی مسجد جامع عتیق اصفهان این است که عبور هر گونه وسیله نقلیه از کنار مسجد جامع احتیاجمند گرفتن مصوبه از سوی وزارتخانه میراث فرهنگی است که در این رابطه باید منتظر اعلام نتایج مطالعات کارشناسان دانشگاه علم و صنعت (مشاور استخدامی قطار شهری اصفهان) و اعلام نظر پژوهشگاه میراث فرهنگی بود.

گزینه مورد توافق ضمنی میراث فرهنگی و قطار شهری 30 متر با مسجد جامع عتیق فاصله دارد و گودبرداری های آن در عمق 30 متری زمین انجام می شود اما 2 گزینه دیگر که از دایره انتخاب خارج شده اند حداکثر با مسجد 150 متر فاصله و به گفته باستان شناسان، در دل اصفهان کهن یعنی جویباره، حفاری را در پی خواهند داشت.

گفته می شود، کنج شمال شرقی مسجد جایی که مدرسه مظفریه قرار گرفته است نزدیکترین فاصله را به خط دوم قطار شهری دارد و این فاصله حدود 12 متر است اما بیشترین فاصله مسجد از قطار شهری در کنج جنوب غربی و فاصله 185 متری قرار گرفته است. بعلاوه گنبد تاج الملک که هم اکنون به گفته کارشناسان میراث فرهنگی در اثر رطوبت صعوی دچار پوسیدگی ملات و ترکهایی مویی شده است در فاصله 45 متری از مترو قرار گرفته است.

یک کارشناس و پژوهشگر بازسازی بناهای تاریخی گفت: در تمام متون علمی نکته ای را تصریح و تاکید می نمایند که ارتعاشات چه به صورت دفعتا مثل انفجار و یا طولانی مدت مثل حرکت ماشین و قطار باعث می شوند که عوامل مخلی که در بنای تاریخی وجود دارد، تشدید شوند و روند تخریبی ای که عامل مخل پیش گرفته است تسریع شود.

کلانتری پیرامون اینکه سرنوشت مسجد جامع عتیق اصفهان با عبور مترو چه خواهد شد؟ افزود: آسیب های متفاوت و متنوعی در مسجد جامع عتیق وجود دارد که یکسری از آنها در حال بازسازی است و بعضی اولویت بازسازی ندارند اما 2 نقطه حساس در این مسجد شرایط اورژانسی دارند و با عبور مترو تحت تاثیر قرار می گیرند، یکی گنبد هزار ساله تاج الملک است که چیزی حدود 45 متر با خط دوم قطار شهری فاصله دارد و دچار رطوبت صعودی است و دیگری شرایط حساس قسمت شمالی مدرسه مظفری که در فاصله کمی با مترو قرار گرفته است و بعضی طاق های آن ریخته و آنچه به جای مانده باید آنالیز شود.

وی تاکید نمود: باید قبل از اینکه احداث مترو به این نقطه برسد، قسمت شمالی مدرسه مظفریه به وسیله کارشناسان بازسازی آنالیز و اگر کاشی ها و آجرها دچار پوسیدگی ملات و لقی هستند، استحکام بخشی شود.

این کارشناس بازسازی بناهای تاریخی توضیح داد: اگر بازسازی و کف سازی کوچه مجاور گنبدخانه اصلاح نشود و برای رطوبت زیر زمین راه خروجی تعبیه نشود بعلاوه اگر آجرها و ملات های پوسیده تعویض نشوند و در چنین شرایطی مترو به بهره برداری برسد، اندازه سرعت تخریب گنبد تاج الملک تشدید می شود.

کلانتری با بیان اینکه اگر رطوبت گنبدخانه تاج الملک به حال خود رها شود منجر به تخریب کامل سازه آن می شود، گفت: این بنا هم اکنون در مرحله ای قرار گرفته است که به ترکهای مویی رسیده و آجر و ملات دیوار مجاور کوچه پوسیده و کم کم در حال نشست است.

وی پیرامون اینکه سرنوشت مسجد جامع عتیق اصفهان با عبور مترو چه خواهد شد؟ افزود: با این شرایط قطع یقین بیم خروج مسجد جامع عتیق اصفهان از لیست آثار جهانی هم وجود دارد.

کلانتری اما در پاسخ به پرسش های خبرنگار در مورد انحراف ستونهای شبستان شمالی و جنوبی گفت: گفت: تعدادی از ستونهای شبستان شمالی در مجاورت حیات و به سمت آن انحراف دارند که این انحراف قدیمی و مربوط به زمان احداث شبستان است.

وی با بیان اینکه پیش از احداث شبستان شمالی، خانه های مسکونی تخریب و روی آنها خاک دستی ریخته شده و ستونهای شبستان بنا شده اند، افزود: طاق ها نیروی رانشی یکدیگر را کنترل می نمایند و به هم تکیه می دهند ولی چون یک سوی طاق های سمت حیات باز است، ستون ها به سمت حیات کج شده اند.

این پژوهشگر بازسازی بناهای تاریخی با اشاره به فاصله 30 تا 50 متری شبستان شمالی با خط مترو ادامه داد: شاید بعضی ستونهای این شبستان کج دیده شوند اما به لحاظ ایستایی و سازه ای ناپایدار نیستند، چرا که در دهه های قبل استحکام بخشی شده اند.

وی یادآور شد: شبستان جنوبی هم تعداد زیادی ستون های کج دارد که این موضوع به دهه 60 بر می شود؛ زمانی که در مجاورت بنا، لوله فاضلاب نشت و آب به زیرِ خاک مسجد نفوذ کرد و باعث کج شدن ستونها شد اما ستونهای این شبستان هم استحکام بخشی شده اند و در همین شرایط شرایط پایداری دارند.

کلانتری در پاسخ به پرسش خبرنگار در مورد شرایط شکافی که در جدار بیرونی دیوار گنبد تاج الملک در گذر مجاور مسجد ایجاد شده و مشهود است، گفت: این شکاف تازه نیست و حرکت هم ندارد، ضمن اینکه یک یا 2 ترک در داخل گنبد وجود دارد که شاهد گذاری شده اند اما این ترکها هم فعال نیست.

معاونت میراث فرهنگی اصفهان اما در رابطه با آسیبهای مسجد جامع عتیق و نگرانی ها بابت عبور مترو از جوار این اثر تاریخی گفت: حفظ مسجد جامع عتیق برای ما اولویت اول است و باید در این باره پژوهشگاه میراث فرهنگی با توجه به اطلاعاتی که قطار شهری اصفهان در قالب مطالعات دانشگاه علم و صنعت و بعلاوه آسیب شناسی ها ارائه می نماید، تصمیم بگیرد.

افزود: دانشگاه علم و صنعت اثرات لرزه و ارتعاشات عبور مترو را بر روی نه تنها مسجد جامع عتیق بلکه بناهای تاریخی آن محدوده از کنیسه ها تا بناهای ثبت ملی را در دست مطالعه دارد.

وی گفت: در مورد عبور مترو از جوار مسجد، مکاتبات لازم با قطار شهری صورت گرفته است و تا زمانی که پژوهشگاه میراث فرهنگی نتایج مطالعات دانشگاه علم و صنعت را تایید نکند، مسیر پیشنهادی نمی تواند عملیاتی شود.

یک متخصص ژئوتکنیک اما در رابطه با پتانسیل تاثیر ریزش ایستگاه مترو بر سازه های پیرامونی یا تغییر فرم و شکل خاک ماسه ای محدوده قرارگیری مسجد جامع عباسی گفت: در خاک های معمولی اگر فاصله گودبرداری با سازه مدنظر 2 برابر عمق گود باشد، تغییر احتمالی در فرم و شکل خاک بر روی این سازه ها تاثیر نخواهد داشت.

بهرام نادی افزود: عمق گود در تونل مترو حدود 30 متر است در نتیجه در فاصله 60 متری آن در صورت بروز تغییر در خاک منطقه با گودبرداری به هر روشی نباید اثری بر سازه های پیرامونی داشته باشد.

عضو هیات علمی دانشگاه آزاد نجف آباد گفت: خاک در این منطقه از سطح زمین تا چهار یا پنج متر خاک دستی است، از 5 تا 10 متر لایه رسی قرار گرفته است و از 10 تا 30 متر خاک شنی و ماسه ای هست و بعد از آن دوباره لایه خاک رسی آغاز می شود.

وی افزود: عمق گودبرداری و حفاری ها برای ایستگاه ابن سینا 25 متر است بنابراین ریزش خاک به هر علتی باشد اگر در فاصله صد متری سازه مسجد اتفاق بیفتد تاثیری بر روی آن نخواهد داشت اما اگر ریزشی در خاک ماسه ای در فاصله کمتر از 100 متری بنا رخ بدهد می تواند اثرگذار باشد.

نادی با اشاره به فاصله 30 متری تونل مترو از مسجد جامع عتیق گفت: دستگاه حفار تونل مترو (تی بی ام) یک ماشین حفاری کامل با قطر شش متر است. این ماشین فشار سیال مانندی را ایجاد می نماید که ریزشی اتفاق نیفتد اما اگر این دستگاه خارج از ضوابط کار کند امکان تغییر در فرم خاک وجود دارد.

بعلاوه یک عضو هیات علمی دانشگاه صنعتی اصفهان گفت: ایستگاه های ابن سینا و میدان امام علی فاصله امنی با مسجد دارند و فعالان میراث فرهنگی نباید از این بابت نگران باشند.

حمید هاشم الحسینی در مورد احتمال تغییر فرم و شکل خاک بر اثر احداث تول مترو افزود: دستگاه حفار مترو (تی بی ام) به این منظور ساخته شده است که آسیبی ایجاد نکند، به خصوص که تی بی ام مورد استفاده در اصفهان از نوع تعادلی فشار زمین (ای پی بی) است و به گونه ای طراحی شده که نشست زمین تقریبا صفر است.

وی توضیح داد: حفاری با تی بی ام حتی با وجود خاک ماسه ای در این منطقه با سنسورها و محاسباتی که دارد مسئله ای ایجاد نمی نماید.

این متخصص ژئوتکنیک افزود: ماشین حفاری تونل از نوع تعادلی فشار زمین (ای پی بی) به تایید یونسکو رسیده است و این مرجع جهانی عبور بی خطر این دستگاه حفار را از جوار مدرسه چهار باغ تایید نموده است.

مدیر فنی و مهندسی قطار شهری اصفهان نیز گفت: هیچ نگرانی بابت مسجد در زمان احداث تونل قطار شهری و ایستگاه ها وجود ندارد اما باید گفت از طرفی این بنا اوضاع نگران نماینده بالقوه ای دارد که باید رسیدگی شود و از سوی دیگر نگران موضوع فرونشست هستیم که گریبانگیر اصفهان و بناهای تاریخی آن است.

روح الله سعادت پور افزود: نگرانی اصلی در زمان بهره برداری است که این موضوع به وسیله دانشگاه علم و صنعت در حال آنالیز است و مطالعات آسیب شناسی مسجد نیز بعد از آنالیز های دانشگاه علم و صنعت با عقد قرارداد آغاز می شود.

وی گفت: دستگاه حفار تونل مترو در ایستگاه میدان امام علی در بین دو لاین شمع، که پیشتر برای احداث زیرگذر میدان امام علی حفاری شده است، رد می شود و در واقع یک لایه محافظ از قبل وجود دارد و ماشین حفار با سیستم مکانیزه اش با ایجاد فشار تعادلی اجازه فرونشست خاک را نمی دهد.

سعادت پور افزود: با این وجود در زمان حفاری تونل مترو با ابزارسنج نشست میلیمتری رصد و اگر احتیاج مجدد به سازه نگهبان مضاعف وجود داشته باشد، اقدام خواهیم کرد.

وی افزود: ایستگاه ابن سینا و میدان امام علی(ع) 2 ایستگاه نزدیک به هم هستند و شرایط خاک نسبتا مشابهی دارند اما شرایط احداث 2 ایستگاه مشابه هم نیست.

سعادت پور یادآور شد: ریزش ایستگاه ابن سینا یک حادثه اجرایی بود که به سطح زمین بروزی نداشت و نشستی هم در سطح زمین اتفاق نیفتاد.

وی افزود: برای ساخت این ایستگاه از روش شمع و ریب (یک نوع سازه نگهبان) استفاده شده است اما شرایط ایستگاه میدان امام علی فرق می نماید و در این ایستگاه خاص ترین و پیچیده ترین روشهای حفاری و طراحی سازه را داشته ایم، چرا که حفاری از زیرگذر میدان امام علی آغاز شده است.