کتاب فروپاشی؛ چگونه جوامع راه فنا یا بقا را بر می گزینند؟ - کنفرانس هکا

جرد دایموند به شیوه ای هشداردهنده و با قلمی در شأن برنده جایزه ارزشمند پولیتزر، حساس ترین و مهم ترین مسائل زیست محیطی دنیای کنونی را به صورتی داستان گونه توضیح داده است. داستانی که آیینه ای برای بازتاب گذشته است و آینده ای سخت را می نمایاند؛ با هشداری جدی بر خطر فروپاشی که داستان گذشته و آینده ماست! همه ما! کتاب صرفأ دانشگاهی نیست، بلکه عمومی است و داستان وار و جذاب که خواننده را دنبال خود می کشاند.

با این حال، به کسانی که در جست و جوی افسانه و قصه هستند توصیه می کنم از خیر این کتاب بگذرند. برای خودم که کم تجربه و کتاب نخوانده هم نیستم، این کتاب بسیار آموزنده بود؛ یعنی همان انتظاری که از کتابی فوق العاده داشتم، که پس از خواندنش با پیش از خواندنش فرق نموده باشم؛ کتابی مطلعی دهنده در زمینه های تاریخی، جغرافیایی، اجتماعی، سیاسی، مردم شناسی و البته زیست محیطی…. نامش را کتاب سواد گذاشتم! خواننده پس از خواندن آن دارای سواد بیشتری در مقولاتی می شود که زندگی امروز ما به آنها گره خورده است و آینده ما و فرزندانمان در گرو شناخت بیشتر و عملکرد جدی تر در زمینه های مختلف آن است.

کشور ما در بیشتر زمینه های مطرح شده در این داستان بشری شریک و سهیم است. بزرگترین مسئله ما آب است، شور شدن است، بیابان زایی و جنگل زدایی است، و بالاتر از همه عبور از خط قرمز جمعیت و بدتر از آن جمعیت مهارناپذیر همسایگان و بیم جنگ! جمعیتی که طبیعت و منابع قابل اتکا در ایران و در دنیا پاسخ گوی تأمین احتیاجهای آن نیست، تا چه رسد به رفاه و آسایشی در معیار امروزی! در این کتاب نامی از ایران نیامده اما در حیرتم که چگونه سطرسطر آن را مرتبط با این سرزمین کهن و مسائل دیرپای آن می بینم.

به امید آن که دانشگاهیان، دولت مردان و همه آنهایی که می توانند و می خواهند در حیات و رفاه و آینده خودشان و فرزندانشان در ایران و در دنیا سهمی داشته باشند و اثری بر جای نهند، آن را بخوانند! شناختن هرچه بیشتر این داستان حق و وظیفه همه است!

فریدون مجلسی - مترحم کتاب

کتاب فروپاشی؛ چگونه جوامع راه فنا یا بقا را بر می گزینند؟

عنوان اصلی: Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed

نویسنده: جرد دایموند

مترجم: فریدون مجلسی

نشر نو

656 صفحه

بریده ای از کتاب:

داستان دو کشتزار

دو کشتزار / فروپاشی ها، در گذشته و حال / بهشتهای گم شده؟ / چارچوب پنج اصلی / کسب و کارها و محیط زیست / روش تطبیقی / طرح و برنامه کتاب تابستان چند سال پیش از دو دامداری فراوری شیر یعنی گاوداری هالس و دامداری گردار ملاقات کردم؛ در فاصله چندهزار کیلومتری از هم قرار داشتند، اما از لحاظ توانمندیها و آسیب پذیری ها بسیار شبیه بودند. هر دو بزرگترین، مرفه ترین و از جهت فناوری، پیشرفته ترین دامداری های مناطق خودشان به شمار می رفتند. به ویژه آن که پیرامون هردو، طویله های مرتب با دستگاه های عالی و پیشرفته به منظور تغذیه و دوشیدن گاوهای شیرده ساخته شده بود. این سازه های آراسته، به دو ردیف آخورهای روبه روی یکدیگر تقسیم شده بود و همه گاوداری های دیگر منطقه را تحت الشعاع قرار می داد. هر دو دامداری در تابستان ها، گاوهایشان را برای چرا به مراتع سرسبز می فرستادند و علوفه مورد احتیاج را خودشان فراوری می کردند که محصولش در اواخر تابستان به دست می آمد و در زمستان گاوها از آن تغذیه می کردند. همچنین با آبیاری منظم کشتزارهایشان فراوری علوفه تابستانی و یونجه زمستانی را افزایش می دادند. هر دو مزرعه دامداری از لحاظ مساحت (با فرق چند کیلومتر مربع) و اندازه صندلی حیوانات برابر بود.

گاوهای مزرعه هالس از گردار بیشتر بود (به ترتیب 200 رأس در مقابل 165 رأس گاو). مالکان هر دو دامداری از بزرگان جامعه خودشان تلقی می شدند. هر دو مالک به شدت مذهبی بودند. موقعیت طبیعی هر دو دامداری ممتاز بود و جهانگردان را از جاهای دور به خود جلب می کرد؛ با پس زمینه هایی از کوه های پوشیده از برف که جویبارهایی پر از ماهی از دامنه آنها به سوی رودخانه ای مشهور در پایین دست دامداری هالس)، یا آب درهای پایین دست دامداری گردار) سرازیر می شد.

اینها توانمندی های مشترک دو دامداری بود. درباره نقاط ضعف مشترکشان هم باید گفت که هردو در مناطقی بود که به لحاظ مالی برای فراوریات لبنی سودآور تلقی نمی شد، زیرا مرتفع و شمالی بودن این مناطق به معنی کوتاهی فصل رشد تابستانی برای فراوری علوفه بود. از این رو، با توجه به نامناسب بودن آب و هوای مناطق دامداری هالس یا دامداری گردار، که حتی در سال های خوب هم نگران خشکسالی یا سرما بودند، این دو در مقایسه با دامداری های شیری مناطق کم ارتفاع، در برابر تغییرات آب و هوا آسیب پذیر به حساب می آمدند. هر دو منطقه برای فروش محصولات خود از مراکز جمعیت دور بودند، به طوری که هزینه ها و مخاطرات حمل و نقل آنها در مقایسه با مناطق مرکزی تر در موقعیت رقابتی نامناسب تری قرار می گرفت. شرایط مالی هر دو مؤسسه در گرو عواملی بود؛ از جمله تغییرات رفاهی و سلیقهای مشتریان و همسایگانشان که به طبع از اختیار مالکان خارج بود. در مقیاس بزرگتر، رونق و کسادی اقتصاد کشورهایی که این دو مؤسسه به آنها متکی بودند، به پملاقاتی و افول تهدیدهایی از سوی جوامع دشمن دوردست بستگی داشت.

بزرگترین تفاوت میان دو دامداری شرایط کنونی آنهاست. دامداری هالس، که مؤسسهای خانوادگی است، متعلق به پنج خواهر و برادر و همسرانشان در بیترروت ولی در ایالت مونتانا و در غرب ایالات متحده بود که در حال حاضر در دوره رونق است، و روالی کانتی که دامداری هالس در آن واقع شده است، مباهات می نماید که در میان شهرستان های آمریکا، نسبتا از بالاترین درصد افزایش جمعیت برخوردار است. تیم ترودی و دان هالس، که از مالکان دامداری هالس هستند، شخصا مرا به بازدید از طویله مدرن و جدید خودشان که از فناوری پیشرفته بهره مند است بردند و جذابیت ها و فراز و نشیب های دامداری فراوری شیر در مونتانا را با شکیبایی برایم توضیح دادند. باور کردنی نیست که ایالات متحده به طور اعم و دامداری هالس به طور اخص، در آینده ای قابل پیش بینی فرو بپاشند. اما دامداری گردار، موقوفه پیشین اسقف نورس در جنوب غربی گرینلند است که بیش از 500 سال پیش به حال خود رها شد. جامعه نورسی در گرینلند به طور کامل فروپاشید: هزاران تن از جمعیت آن یا از گرسنگی مردند، یا در شورش های مدنی و در جنگ با دشمن کشته شدند، یا مهاجرت کردند، تا این که دیگر کسی باقی نماند.

در حالی که دیوارهای مستحکم سنگی طویله گردار و کلیسای جامع گردار در نزدیکی آن هنوز بر جای هستند، و من توانستم آخورهای تکی گاوها را بشمارم، ولی امروز مالکی وجود ندارد تا از جذابیت های پیشین گردار و فراز و نشیب های آن برایم بگوید. با این حال، هنگامی که دامداری گردار و گرینلند نورس نشین در اوج رونق بودند، پسرفت آنها نیز به همان اندازه زوال دامداری هالس و ایالات متحده امروزی باور کردنی به نظر نمی رسید.

بگذارید با صراحت بگویم: با مطرح کردن این موارد موازی میان دامداری های هالس و گردار نمی خواهم ادعا کنم که دامداری هالس و جامعه امریکا محکوم به فنا هستند. در حقیقت، شرایط کنونی کاملا برخلاف آن است: دامداری هالس اکنون مشغول توسعه است، دامداری های همسایه درباره فناوری جدید و پیشرفته آن مطالعه می نمایند تا آن شیوه را برگزینند، و ایالات متحده در حال حاضر قدرتمندترین کشور دنیا است. همچنین ادعا نمی کنم که مؤسسات و جوامع به طور کلی در معرض فروپاشی هستند. در حالی که بعضی مانند گردار فروپاشیده اند، دیگران هزاران سال است که بی وقفه باقی مانده اند. بلکه سفرهایم به دامداری های هالس و گردار، که هزاران کیلومتر از یکدیگر دور هستند، اما در همان تابستان از آنها ملاقات کردم، مرا به وضوح به این نتیجه رساند که حتی ثروتمندترین جوامع امروزی و پیشرفته ترین آنها از لحاظ فناوری با مسائل زیست محیطی و مالی فزاینده ای روبه رو هستند که نباید دست کم گرفته شوند. بسیاری از مسائل ما به شدت شبیه همان هایی است که دامداری گردار و گرینلند نورس نشین را به نابودی کشاند، و بسیاری از جوامع گذشته نیز در حل آنها کوشیدند. بعضی از آن جوامع ناکام ماندند (مانند نورس های گرینلند)، و بعضی پیروز شدند (مانند ژاپنی ها و تیکو پیاها). گذشته، گنجینه ارزشمندی از داده ها در اختیار ما می گذارد که از آن درس بیاموزیم تا شاید بتوانیم با پیروزیت دوام آوریم.

جامعه نورس های گرینلند صرفا یکی از جوامع بسیار قدیمی است که فروپاشیدند یا ناپدید شدند و ویرانه هایی یادمانی بر جای نهادند، از قبیل آنچه شلی در شعرش، اوزیماندیاس مجسم نموده است.

منظورم از فروپاشی، افولی تأثیرگذار در اندازه جمعیت انسانی یا مسئله سیاسی مالی اجتماعی در منطقه ای قابل توجه در زمانی طولانی است. بنابراین پدیده فروپاشی، شکلی حاد از چندین نوع زوال تدریجی تر است و ضروری است تعیین شود که زوال جامعه باید تا چه اندازه حاد باشد که بتوان به آن برچسب فروپاشی زد. بعضی از انواع تدریجی تر زوال شامل فراز و فرودهای ناچیز اتفاقی و بازسازی های کوچک سیاسی مالی اجتماعی در هر جامعه منفرد است؛ از قبیل مغلوب شدن جامعه ای به دست همسایه ای نزدیک؛ یا زوال ناشی از برآمدن همسایه بدون تغییر در شمار کلی جمعیت یا مسائل کل منطقه و جایگزینی یا براندازی یک گروه از نخبگان حاکم به دست گروه دیگر. با توجه به این معیارها، اغلب مردم جوامع متوالی پیشین را بیشتر قربانیان نامدار فروپاشی های تمام و کمال میانگارند تا صرفا زوالهای ناچیز از قبیل: آناسازی ها و کاهو کیاها در محدوده مرزهای ایالات متحده کنونی، شهرهای مایا در آمریکای مرکزی، جوامع موچه و تیواناکو در آمریکای جنوبی، یونانیان مینایی و مینوسی های کرتی در اروپا، زیمبابوه بزرگ در آفریقا، شهرهای آنگکوروات و هاراپان در دره سند در آسیا و جزیره ایستر در اقیانوس آرام ویرانه های یادمانی بازمانده از این جوامع پیشین برای همه ما جذابیتی خیال انگیز دارد. در کودکی، زمانی که نخست با دیدن عکس های آن مکان ها از وجودشان مطلع می شویم، حیرت می کنیم. بسیاری از ما وقتی بزرگ می شویم، تعطیلاتمان را طوری برنامه ریزی می کنیم که به عنوان جهانگرد، تجربیات دست اولی در خصوص جوامع کهن کسب کنیم. مجذوب زیبایی غالبأ فوق العاده و خاطره انگیز آنها و همچنین مجذوب رازهایی می شویم که در خود دارند. ابعاد ویرانه ها بر ثروت و قدرت پیشین سازندگانشان گواهی میدهد . و به بیان شلی به خود می بالند که به کارهایم بنگر، ای قدرتمند و مأیوس باش! با این حال سازندگانشان ناپدید شدند و آن سازه های بزرگ را که با آن همه تلاش آفریده بودند، بر جای نهادند. چگونه ممکن است جامعه ای که زمانی آن چنان قدرتمند بود، کارش به فروپاشی بینجامد. سرنوشت فردفرد شهفرایندانش چه شد؟

آیا از آن جا رفتند و اگر چنین باشد)، چرا؟ یا آن که در همان جا به وضعی ناخوشایند مردند؟ در پس رازهای خیال انگیز، این فکر آزاردهنده پنهان است که: آیا ممکن است چنین سرنوشتی انتها جوامع ثروتمند خودمان نیز باشد؟ آیا درست همان طور که ما امروز به ویرانه های جنگلی شهرهای مایا خیره می شویم، روزی جهانگردان با حیرت به آسمانخراش های زنگارگرفته نیویورک نخواهند نگریست؟ از سال ها پیش گمان می رفت وجود بسیاری از این متروکه های پر راز و رمز دست کم تا حدی نتیجه مسائل زیست محیطی بوده باشد. یعنی این که مردم ناخواسته موجب نابودی منابع زیست محیطی ای شده باشند که جوامعشان به آن وابسته بوده است. این گمان درباره خودکشی غیرعمد زیستی - زیست بوم کشی - با توجه به کشفیات دهه های اخیر باستان شناسان، آب و هواشناسان، تاریخ دانان، دیرین شناسان و گرده شناسان تأیید شده است.

فرایندهایی که جوامع پیشین به وسیله آن با آسیب رساندن به محیط زیست تیشه به ریشه خودشان زده اند، به هشت گروه زیر تقسیم می شود که اهمیت نسبی آنها بر حسب مورد متفاوت است: جنگل زدایی و تخریب زیست بوم، معضلات خاکی (فرسایش، شور شدن خاک و کاهش حاصل خیزی)، مسائل مدیریت آب، شکار بیش از حد، ماهی گیری فراتر از احتیاج، تأثیر گونه های وارد شده بر گونه های بومی، رشد جمعیت انسانی و افزایش تأثیر سرانه مردم آن فروپاشی های پیشین فرایندهای کم و بیش مشابهی طی می کردند تا گونه هایی از یک مضمون واحد را تشکیل دهند. رشد جمعیت مردم را ناچار می کرد شیوه های جدی تری برای فراوری کشاورزی در پیش گیرند (از قبیل آبیاری، کشت دوباره یا گرت بندی) و کشت و کار را از اولویت گزینش زمین های درجه یک به زمین های نه چندان حاصل خیز گسترش دهند تا شکمهای گرسنه زیادی را سیر نمایند. عملنمودهای نامعقول منجر به آسیب های زیست محیطی هشت گانه ای شد که از آنها نام بردیم و به رها کردن دوباره زمین های کشاورزی کم حاصل انجامید. نتایج آن برای جامعه، کمبود غذا و قحطی، جنگ هایی میان جنگجویان بسیار بر سر منابعی اندک و سرنگونی نخبگان حاکم به دست توده های سرخورده بود. انتها، جمعیت بر اثر قحطی یا جنگ یا بیماری کاهش می یافت و جامعه بخشی از آن گرفتاری سیاسی و مالی و فرهنگی را که در زمان اوج خود پرورانده بود، رها می کرد.

نویسندگان وسوسه می شوند فرایندهای زیست جوامع انسانی را با فرایندهای زندگی ابنای بشر - یعنی ولادت، رشد، پختگی، پیری و مرگ - مقایسه نمایند و چنین می انگارند که دوره طولانی میان سالیان رشد و مرگ ما درباره جوامع نیز مصداق دارد. اما ثابت شده که این مقایسه نادرست است، زیرا بسیاری از جوامع پیشین (از جمله اتحاد جماهیر شوروی) پس از رسیدن به اوج به سرعت زوال یافتند و این زوالهای ناگهانی برای شهفرایندانشان غافلگیر نماینده و تکان دهنده بوده است. در بدترین موارد فروپاشی کامل، همه افراد جامعه می مردند یا مهاجرت می کردند. البته با این که چنین فرایند ناخوشایندی مسیری نیست که همه جوامع پیشین بدون استثنا تا نهایت طی نموده باشند، جوامع مختلف به درجات گوناگون و تا حدی به روش های متفاوت فرو می پاشیدند، در حالی که بسیاری از جوامع اصولا دچار فروپاشی نمی شدند.

امروز خطر این گونه فروپاشی ها موجب نگرانی فزاینده است؛ در واقع فروپاشی هم اکنون در خصوص سومالی، روآندا و بعضی دیگر از کشورهای دنیا سوم اجرا شده است. نگرانی بسیاری از مردم آن است که اکوسید (اکوساید) یا زیست بوم کشی اکنون جنگ هسته ای و بیماری های نوظهور را به عنوان تهدیدی نسبت به تمدن دنیای تحت الشعاع قرار داده باشد.

مسائل زیست محیطی که امروز با آن روبه رو هستیم، در شمار همان گرفتاری هایی است که جوامع پیشین را به سوی فروپاشی سوق داد و چهار موضوع جدید نیز به آن ها افزوده شده است: تغییرات آب و هوایی ناشی از فعالیتهای بشر، انباشت مواد شیمیایی سمی در محیط زیست، کمبود انرژی و بهره برداری کامل انسان از ظرفیت فتوسنتتیک زمین (اکسیژن زایی گیاهی ناشی از فتوسنتز).

ادعا می شود که اغلب این تهدیدها طی چند دهه آینده در سطح دنیای حاد خواهد شد: تا آن موقع یا باید مسائل را حل کنیم، یا آن که این معضلات نه تنها سومالی، که جوامع دنیا اول را نیز به سوی زوال خواهد کشاند. احتمالی که از تصور سناریوی مصیبت بار نابودی بشر یا قیامت فروپاشی تمدن صنعتی بسیار قوی تر است، آینده ای است صرفا با استانداردهای زیستی بسیار پایین تر، مخاطرات مزمن بیشتر و تحلیل رفتن چیزهایی که اکنون آن را بعضی از ارزش های اصلی خود تلقی می کنیم. این گونه فروپاشی می تواند آشکالی گوناگون به خود بگیرد، از قبیل شیوع بیماری هایی در سطح دنیای، یا چیزهای دیگری مانند جنگ که در نهایت بر اثر کمیابی منابع زیست محیطی در خواهد گرفت. اگر این استدلال درست باشد، در این صورت مساعی امروز ما، شرایط دنیای را رقم خواهد زد که نسل بچه ها و جوانان امروزی، میانسالی و پیری خود را در آن سپری خواهند کرد.

اما اکنون درباره جدی بودن این گونه مسائل زیست محیطی با شور و حرارت بحث می شود. آیا به واقع درباره این خطرها مبالغه می شود یا برعکس دست کم گرفته می شود؟ آیا جمعیت هفت میلیارد نفری کنونی بشر، با فناوری امروزی و کارآمد ما، دارد محیط زیست دنیای را با فرایندی بسیار سریع تر از آن چند میلیون نفری که در گذشته آن را با ابزارهای سنگی و چوبی به طور محلی ویران می کردند، به نابودی می کشاند؟ آیا فناوری مدرن دردسرهای ما را حل خواهد نمود، یا با سرعتی بیش از سرعت حل مسائل قدیمی، گرفتاری های تازه پدید می آورد؟ وقتی که موجب کاهش یک منبع می شویم (برای مثال پشم، نفت یا ماهی اقیانوس)، آیا می توانیم بر توانایی خودمان در جایگزینی منبعی جدید حساب کنیم (برای نمونه مواد پلاستیکی، انرژی خورشید، باد یا ماهی پرورشی)؟ آیا درصد رشد جمعیت بشر رو به کاهش نمی رود، به طوری که از هم اکنون در آستانه تثبیت آمار جمعیت باشیم؟

همه این پرسش ها نشان می دهد که چرا آن فروپاشی های مشهور تمدن های پیشین، معنایی بیش از یک راز خیال انگیز کسب نموده است. شاید بتوانیم از همه آن فروپاشی های پیشین درس هایی عملی بیاموزیم. می دانیم که بعضی از جوامع پیشین فروپاشیدند، در حالی که بعضی چنین نشدند: به طور تعیین، چه چیزی بعضی جوامع را آسیب پذیر کرد؟ فرایندی که موجب زیست بوم گشی جوامع پیشین شد دقیقا چه بود؟ چرا بعضی از جوامع پیشین نمی توانستند مسئله ای را که گرفتار آن می شدند دریابند، در حالی که ظاهرا با نگاه به گذشته مسئله می بایست آشکار بوده باشد؟ کدام یک از راه چاره های گذشته پیروز بوده است؟ اگر پیش از آن که منتظر فروپاشی های سومالی وار بیشتری بمانیم به چنین پرسش هایی پاسخ دهیم، شاید بتوانیم تعیین کنیم که اکنون کدام جوامع بیش از همه در معرض خطر هستند، و اتخاذ چه تدابیری می تواند به بهترین وجه به آنها یاری کند.

اما میان دنیای مدرن و مسائل آن، با جوامع پیشین و مسائل پیش روی آنان نیز تفاوت هایی وجود دارد. نباید ساده انگارانه بیندیشیم که با آنالیز گذشته، راه چاره های ساده ای حاصل می شود که به آسانی قابل انتقال به جوامع امروزی است. ما از بعضی جنبه ها با جوامع پیشین فرق داریم و این تفاوت ما را کمتر از آنها در معرض خطر قرار می دهد؛ بعضی از این جنبه ها که اغلب به آنها اشاره می شود، شامل فناوری قدرتمند (یعنی تأثیرهای سودمند آن)، دنیای شدن، پزشکی جدید، شناخت بیشتر جوامع پیشین و همین طور جوامع مدرن ناآشناتر است. همچنین از بعضی جنبه ها با جوامع پیشین، که ما را بیش از آنها در معرض خطر قرار می دهد، فرق داریم: در این جا نیز به فناوری قدرتمند ما (یعنی تأثیرات مخرب غیرعمد آن) اشاره می شود، مانند دنیای شدن (چنان که اکنون فروپاشی جامعه حتی در سومالی دورافتاده بر ایالات متحده و اروپا تأثیر می گذارد) و وابستگی میلیون ها نفر از ما (و به زودی میلیاردها نفر) برای بقای خودمان و احتیاج بسیار گسترده تر جمعیت بشری به پزشکی جدید. شاید هنوز هم بتوانیم از گذشته درس بگیریم، اما تنها به این شرط که درباره این درس به دقت بیندیشیم.

تلاش برای شناخت فروپاشی های پیشین مستلزم مقابله با یک مناقشه مهم و چهار مسئله است. اختلاف نظر، به مقاومت در برابر این ایده بازمی شود که مردمان پیشین (که بعضی از آنان نیاکان مردمی شناخته می شوند که هم اکنون زنده و گویا هستند) کارهایی کردند که به زوال خودشان دامن زد. هوشیاری کنونی ما درباره آسیب زیست محیطی بسیار بیشتر از هوشیاری در چند دهه پیش است. اکنون حتی تابلوهای نصب شده در اتاق های هتل ها ما را به احترام به محیط زیست فرامی خوانند تا از تقاضای حوله تازه یا باز گذاشتن شیر آب احساس گناه کنیم. امروز آسیب رساندن به محیط زیست قصور اخلاقی تلقی می شود.

جای شگفتی نیست که نه بومیان هاوایی و نه مائوریها (= بومیان نیوزیلند) دوست ندارند دیرین شناسان به آنها بگویند نیاکانشان نسل نیمی از گونه های پرندگانی را که در آن مناطق می زیستند، برانداخته اند، و بومیان آمریکا نیز دوست ندارند باستان شناسان به آنها بگویند که آناسازی ها بخش هایی از جنوب غربی ایالات متحده را جنگل زدایی نموده اند. فرضیات اکتشافی دیرین شناسان و باستان شناسان در گوش بعضی مستمعین صرفا یادآور یکی دیگر از بهانه های نژادپرستانه است که به منظور مصادره اموال آنها از سوی سفیدپوستان عنوان می شد؛ انگار دانشمندان بگویند: نیاکان شما مباشران خوبی برای املاکشان نبودند، بنابراین سزاوارند املاکشان مصادره شود. در واقع بعضی سفیدپوستان آمریکایی و استرالیایی که

از پرداخت های دولتی و واگذاری زمین به بومیان آمریکایی و بومیان استرالیایی خشمگین اند، با توسل به این کشفیات می کوشند چنان بحثی را عنوان نمایند. نه فقط مردمان بومی، بلکه بعضی انسان شناسان و باستان شناسان که درباره آنها مطالعه و نسبت به آنها احساس نزدیکی می نمایند نیز فرضیات اکتشافی اخیر را دروغ های نژادپرستانه می انگارند.

بعضی بومیان و انسان شناسانی که با یکدیگر اشتراک نظر دارند، به کلی عقیده دیگری دارند. آنها اصرار می ورزند بومیان گذشته برای محیط زیست خودشان مباشرانی مهربان و از لحاظ بوم شناسی هوشمند بوده اند، طبیعت را صمیمانه می شناختند و به آن احترام می گذاشتند و با سادگی در یکی از باغ های بهشتی زندگی می کردند. از این رو هرگز نمی توانستند به این گونه کارهای مخرب دست یازیده باشند. به طوری که زمانی یک شکارچی اهل گینه نو به من گفت: اگر روزی پیروز شوم در یک طرف از روستایمان کبوتر بزرگی شکار کنم، دیگر تا یک هفته کبوتر شکار نمی کنم، بعد هم به طرف دیگر روستا می روم. فقط همان افراد شرور دنیا اول هستند که طبیعت را نمی شناسند، به محیط زیست احترام نمی گذارند و آن را تخریب می نمایند.

در حقیقت، در چنین مجادلهای هر دو طرف افراطی - یعنی نژادپرستان و معتقدان به بهشتی گمشده - در این که بومیان پیشین را ذاتا با مردمان کنونی دنیا اول متفاوت میانگارند (خواه فرودست تریا برتر) مرتکب اشتباه می شوند. پایدار نگاه داشتن منابع زیست محیطی همواره سخت بوده است؛ یعنی از زمانی که در حدود 50 هزار سال پیش هوموساپنس ها یا انسان های اندیشه ورز، خلاقیت جدید، کارایی، و مهارتهای شکاری خود را توسعه بخشیدند. از حدود 46 هزار سال پیش که بشر برای نخستین بار در قاره استرالیا مستقر شد و به دنبال آن، ناگهان اغلب کیسه داران غول پیکر و سایر حیوانات بزرگ الجثه پیشین استرالیا ناپدید شدند، همه سکونتگاه هایی که بشر در آن سکنی گزیده یا پیشتر در آن جا نمی زیسته - خواه در استرالیا، آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی، ماداگاسکار، جزایر مدیترانه یا هاوایی و نیوزیلند و یک دو جین جزایر دیگر اقیانوس آرام - موجی از ناپدیدی حیوانات بزرگ را در پی داشته است، حال آن که این حیوانات سال ها بدون ترس از انسان پرورش یافته بودند، ولی اکنون به آسانی کشته می شدند، یا در برابر تغییرات زیست بومی مرتبط با انسان که گونه هایی از آفت بیماری را به بار می آورد، تسلیم می شدند. به دلایل فراوان که در ادامه به آنها می پردازیم، آدمیان از هر نوع می توانند به دام بهره برداری بیش از حد از منابع زیست محیطی بیفتند: خواه به این دلیل که ابتدا منابع فراوان و سرانجام ناپذیر به نظر می رسد؛ و خواه به این سبب که نشانه های آغازین نقصان در پس نقاب نوسان های متعارف این منابع بین سالها و دههها

قرار می گیرد؛ و مشکل بتوان مردم را وادار به پذیرش خویشتن داری در بهره برداری از منبعی مشترک کرد (یعنی آنچه مصیبت مشترکات یا مشاعات خوانده می شود و در فصل های بعد در باره آن بحث خواهد شد). پیچیدگی مشکل زیست بوم ها اغلب موجب می شود پیش بینی نتایج بعضی از آشفتگی های ناشی از عملکرد بشر حتی برای بوم شناسان نیز ناممکن شود.

مهار مسائل زیست محیطی که امروز کاری است سخت، قطعا در گذشته سختتر هم بوده است؛ به ویژه برای مردمان بی سواد گذشته که نمیتوانستند مطالعات موردی فروپاشی های اجتماعی را بخوانند، آسیب های زیست محیطی شان نتیجه ای غمبار و پیش بینی نشده و ناخواسته به بار می آورد که بیش از آن که منشأش قصور یا خودخواهی مطلعانه باشد، ناشی از مساعی خیرخواهانه آنان بود. جوامعی که کارشان به فروپاشی انجامید (مانند مایاها مردمانی ابله و بدوی نبودند، بلکه در شمار خلاق ترین و در دورهای پیشرفته ترین و پیروز ترین جوامع زمان خود محسوب می شدند.

مردمان پیشین نه مدیرانی نادان و بد کردار بودند که سزاوار نابودی یا خلع ید باشند، و نه کارشناسان زیست محیطی ماهر و عقل کلی که بتوانند مسائلی را که امروز نیز از عهده حل آنها برنمی آییم، حل نمایند. آنان مردمانی بودند مانند ما، مسائلی رویاروی خود داشتند بسیار شبیه مسائلی که اکنون ما با آن روبه رو هستیم. اوضاع و احوالی داشتند شبیه آنچه ما را امروز در معرض پیروزیت یا شکست قرار می دهد، بنابراین ممکن بود پیروز شوند یا شکست بخورند. آری، میان شرایطی که ما امروز با آن روبرویم و آنچه مردمان گذشته با آن روبرو بودند، تفاوت هایی وجود دارد، اما باز هم به اندازه کافی مشابهت هایی هست که بتوانیم از گذشته درس بگیریم. مهم تر از همه این که، به نظر من استناد به فرض و گمان های تاریخی درباره عملنمودهای زیست محیطی مردمان بومی به منظور قائل شدن حرمتی خاص برای آنان نامعقول و خطرناک است. در اغلب یا بسیاری از موارد، تاریخ دانان و باستان شناسان مدارک قاطعی کشف نموده اند حاکی از این فرض که گرایش بهشت گونه به محیط زیست اشتباه است. در نظر دریافت حرمت خاص برای بومیان یک منطقه و استناد به آن، تلویحا به این معناست که اگر فرض ما نادرست از آب درآید، پس بی توجهی نسبت به عملکرد آنان درست است. در حقیقت، این قضیه که مخالف بی توجهی نسبت به بومیان باشیم به هیچ فرض تاریخی پیرامون عملنمودهای زیست محیطی آنان بستگی ندارد. این امر بر پایه یک اصل اخلاقی راسخ است و آن این که به لحاظ اخلاقی درست نیست مردمانی، مردم دیگر را خلع ید و مقهور نمایند یا براندازند.

این مناقشه ای است درباره فروپاشی های بوم شناختی پیشین. البته با وجود تمام گرفتاری ها، درست نیست که فکر کنیم همه جوامع به سبب آسیب های زیست محیطی محکوم به فروپاشی و فنا هستند: در گذشته بعضی جوامع از بین نرفتند و بعضی نشدند؛ پرسش واقعی این است که چرا فقط بعضی جوامع آسیب پذیر و شنماینده از آب درمی آیند، و وجه تمایز آنها که از بین رفتند با آن هایی که از بین نرفتند در چیست. بعضی جوامع که درباره آنها بحث خواهم کرد، از قبیل ایسلندی ها و تیکو پیاها، پیروز شدند مسائل بسیار مشکل زیست محیطی را حل نمایند و بدین ترتیب توانسته اند زمانی طولانی دوام بیاورند، و امروزه نیز هنوز با قدرت پیش می فرایند. برای مثال، وقتی مهاجرنشینان نروژی در ایسلند نخست با محیطی روبرو شدند که به ظاهر مانند نروژ و در واقع بسیار متفاوت با آن بود، به طور سهوی مقدار زیادی از لایه رویی و زاینده خاک و بیشتر جنگل های آن را از بین بردند. ایسلند تا مدتها فقیرترین و از لحاظ بوم شناختی آسیب دیده ترین کشور اروپا بود. اما ایسلندی ها انتها با درس دریافت از تجربه، سیاست های سفت و سختی برای حفاظت از محیط زیست در پیش دریافتد و اکنون یکی از بالاترین میانگین های درآمد سرانه ملی را در دنیا دارند. مردم تیکو پیا ساکن جزیره بسیار کوچکی هستند. این جزیره آن قدر از هر همسایهای دور بوده که ساکنانش به ناچار در همه موارد خودکفا شده اند، اما منابع خود را چنان با وسواس مدیریت و جمعیت را چنان با دقت تنظیم نموده اند که پس از سه هزار سال سکونت بشر، هنوز جزیره آن ها مولد است. از این رو، این کتاب حاوی سلسله داستان هایی نومید نماینده و بی وقفه از شکست ها نیست، بلکه داستانهای پیروزیت آمیزی نیز دارد که می تواند سرمشق قرار گیرد و الهام بخش خوش بینی باشد.

به علاوه، خبر از هیچ موردی ندارم که در آن فروپاشی جامعه ای را بتوان فقط به آسیب های زیست محیطی نسبت داد: همواره نیروهای مؤثر دیگری هم دخیل هستند. وقتی آغاز به طراحی و برنامه ریزی برای نوشتن این کتاب کردم، مانند امروز مسائل را درک نمی کردم و با ساده انگاری می پنداشتم که کتاب صرفا درباره مسائل زیست محیطی خواهد بود. انتها

به چارچوبی رسیدم با پنج نکته از عوامل احتمالأ اثرگذار که اکنون در تلاش برای درک هرگونه فروپاشی شناخته شده زیست محیطی، آنها را در نظر می گیرم. چهار دسته از عوامل - یعنی آسیب زیست محیطی، تغییرات آب و هوایی، خصومت همسایگان و سازگاری شرکای تجاری - ممکن است برای جامعه ای خاص مهم باشد، یا نباشد. عوامل دسته پنجم - یعنی

واکنش ها یا پاسخ های جامعه به مسائل زیست محیطی اش - همواره مهم است. اکنون این عوامل پنج گانه را بدون توجه به هرگونه تقدم از لحاظ تأثیرگذاری، بلکه صرفا با توجه به سهولت معرفی، یکی یکی آنالیز می کنم.

برای جوامع گذشته با دوره عمر کوتاه بشر و فقدان نوشته های به جای مانده، تغییر آب و هوا نسبت به امروز مسئله بزرگتری بود، زیرا آب و هوا در بسیاری از نقاط دنیا نه فقط از سالی به سال دیگر، بلکه در مقیاس زمانی چندین دهه ای در معرض دگرگونی است؛ به دنبال چندین دهه هوای مرطوب، نیم قرنی هوای خشک فرا می رسد. در بسیاری از جوامع پیش از تاریخ، دوره زمانی کوتاه نسل بشر - یعنی میانگین شمار سال های میان تاریخ ولادت والدین و ولادت فرزندانشان - فقط چند دهه بود. از این رو با به سرانجام رسیدن دوره ای از سال های پرآب، بیشتر کسانی که زنده بودند، نمی توانستند از دوره پیشین آب و هوای خشک خاطره ای دست اول داشته باشند. حتی امروز، انسان ها به این گرایش دارند که در دهه های پربار و حاصل خیز بر فراوری و جمعیت بیفزایند و فراموش نمایند (یا، در گذشته، هرگز درنمی یافتند که چنین دهه هایی احتمالا تداوم نخواهد داشت. پس وقتی دهه های پربار سرانجام می یابد، جامعه خود را با جمعیتی بیش از آنچه از عهده تدارکش برآید روبه رو می بیند، یا با عاداتی عجین شده است که با شرایط جوی جدید ناسازگار است. (کافی است شرایط امروزی خشک و کم آب در غرب ایالات متحده را در نظر آوریم و به سیاست های شهری و روستایی منطقه که منجر به اسراف در مصرف آب می شود، بیندیشیم که اغلب با ملاحظه سال های پرآب، به طور تلویحی آن سال ها را معیار فرض می نمایند). بسیاری از جوامع پیشین هنگام وخیم شدن اوضاع پس از تغییرات آب و هوایی، برای واردات مازاد مواد غذایی نواحی دیگر که آب و هوایشان متفاوت بود، به نواحی ای که با کمبود مواد غذایی روبرو بود، از سازوکارهای نجات از مصیبت بهره نمی دریافتد.

دگرگونی های طبیعی آب و هوایی، ممکن است شرایط را برای هر جامعه خاص بشری بهتر یا بدتر کند و ممکن است به جامعه ای سود برساند، در حالی که به جامعه دیگر زیان وارد می نماید. برای مثال خواهیم دید که عصر یخبندان کوچک برای نورس های گرینلند بد بود، اما برای اینوئیت های گرینلند خوب بود. در بسیاری از موارد تاریخی مشاهده می کنیم جامعه ای که منابع زیست محیطی آن رو به کاهش بوده، تا زمانی که آب و هوا سازگار و سخاوتمند بود، می توانست نقصان ها را تحمل کند، اما وقتی که آب و هوا خشک تر، سردتر، گرم تر، پر باران تر یا متغیرتر می شد، به آستانه فروپاشی رانده می شد. در چنین صورتی آیا باید گفت که فروپاشی در نتیجه اثرگذاری بشر بر محیط زیست بوده است یا بر اثر تغییرات آب و هوایی؟ باید گفت هیچ یک از این دو انتخاب ساده درست نیست. در حقیقت، اگر جامعه پیشتر بخشی از منابع زیست محیطی خود را از دست نداده بود، ممکن بود بتواند از نقصان منابع حاصل از ناپایداری های آب و هوایی جان به در برد. عکس این حالت نیز صادق است، جامعه تا زمانی می توانست از کاهش منابع ناشی از عملکرد خود رهایی یابد که دگرگونی های جوی موجب کمیابی منابع بیشتر نشده باشد. درواقع، هیچ یک از این دو عامل به تنهایی مؤثر نبوده، بلکه ترکیبی از تأثیرگذاری زیست محیطی و تغییرات آب و هوایی ویرانگر بوده است.

اروپا: اروپا: سفر به مهد فناوری و میراث دار تمدن باستانی روم و یونان