نگاهی به شرایط اسپی مزگت گیلان - کنفرانس هکا

آنچه که میشنوم خش خش برگهای تل انبار شده پای درختان و جنگلی است که در سکوت فرو رفته و صدای چه چه پرندگانی که گه گاه از لای درختان شنیده می گردد. با بارش باران، ردی از جویبارهای فصلی در دل جنگل ایجاد می گردد.

در میانه جاده خاکی که از دل جنگل های دیناچال میگذرد، کلبه متروکی دیده می گردد و سنگ خارای سفید رنگی با نشان سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی که مشخصات مختصری از یک مجموعه تاریخی متعلق به قرن شش و هفت بر آن حک شده است و فلشی که مسیر رسیدن به قدیمی ترین مسجد تاریخی گیلان را نشان می دهد.

کمی جلوتر، بقایای اسپیَ مزگت در دل جنگل پیداست؛ مسجدی بی سقف و حفاظ و گیاهانی که به سرعت در حریم و ساروج و جرز دیوارها رشد نموده اند.

وقتی کتابهای تاریخی را ورق می زنیم، برایمان عجیب است که این مسجد هم از چشم سیاحان و مستشرقین و هم از دید مورخان دور مانده است، اما از وقتی دکتر منوچهر ستوده دهه 40 مامور ثبت بناهای تاریخی کرانه دریای کاسپین می گردد، از چشم تیزبین او دور نمی ماند و این بنای متروک را یکی از عجایب هفتگانه گیلان معرفی می نماید. با انتشار عکس های دکتر ستوده، تازه نام قدیمی ترین مسجد گیلان بر سر زبانها می افتد.

اگرچه در سال 1364، کاوش های اولیه باستان شناسی به سرپرستی دکتر خلعتبری پیرامون این مسجد تاریخی انجام می گردد، ولی هنوز هم این بنای باشکوه بی حفاظ و نگهبان در دل جنگل های شهرستان رضوانشهر رها شده است و هرازگاهی خبرهای ناگواری همانند دستگیری حفاران غیر مجاز در حریم مسجد و یا دزدی داربست ها و سقف محافظ بنا در رسانه ها منتشر می گردد و همگی از کم توجهی متولیان این بنای تاریخی حکایت می نماید.

اول بار وقتی نویسنده کتاب ازآستارا تا استرآباد بقایای این مسجد تاریخی را در جنگل های دیناچال دید، برایش تعجب آور بود که بنای اسپی مزگت از دید تیزبین یاسنت لوئی رابینو نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم دور مانده است. شادوران ستوده پس از تماشا اسپی مزگت در توصیفش می نویسد: چون دری در خلاب

برای رفتن به این مسجد تاریخی باید در فاصله حدود دو کیلومتری از جاده اصلی رضوانشهر به سمت تالش، داخل پارک جنگلی دکتر رستگار بروید. در ابتدای جاده تابلوی معرفی مسجد نصب شده و در جاده فرعی تا رسیدن به بنای مسجد نیز بر یک سنگ سفید خارا، نام و مشخصات این مسجد تاریخی حک شده است.

یکی از کارشناسان باستان شناسی گیلان می گوید: در گیلان مساجد قدیمی و تاریخی زیادی نداریم و اسپی مزگت از معدود مساجد با قدمت تاریخی بالاست. نام های دیگری همانند آق مسجد و مسجد عبداللهی نیز برای اسپی مزگت نوشته اند. آق و اسپی در زبان آن منطقه (ترکی و تالشی) به معنی سفید است و نام مسجد عبداللهی هم شاید نام بانی مسجد بوده است.

سید مهدی میرصالحی با اشاره به رنگ سفید مسجد اضافه می نماید: رنگ سفید مسجد مورد توجه کسانی بوده که آن را به این نام خوانده اند. آن هم برای مسجدی که امروز ویرانه های آن نزدیک به رودخانه دیناچال به جای مانده است.

میرصالحی بعلاوه پیرامون نگاهی به شرایط اسپی مزگت گیلان می گوید: مصالح اصلی بنای مسجد از آجر و قطر دیوارها 175 سانتیمتر است. بر دیوار یکی از دهلیزها در جهت شمالی، به طول پنج و شش متر کتیبه ای به خط کوفی ساده به جای مانده و بخشی از آیه 18 سوره توبه (لم یخشی الله فعسی اولئک ان یکونوا من المهتدین) به روشنی خوانده می گردد.

روزی این کتیبه، چهار دهلیز اطراف را تزئین می نموده است. ازاره (دیواره) دهلیزها نیز گچبری عجیبی به ارتفاع یک متر داشته که فعلا دو متر از این ازاره بر دیوار شمالی هویداست. در ضمن لچکی های بالای اتاق ها دارای گچبری است. شاید نتوان از آنچه که به جای مانده حدس زد که این بنا شامل یک رواق در وسط و چهار دهلیز در چهار طرف بوده است.

این باستان شناس اضافه می نماید: درب ورودی تقریبا شمالی است. عرض آن بالغ بر 160 سانتیمتر است. ارتفاع طاق دهلیزها از کف کنونی 570 سانتیمتر است. یک طرف دهلیزها دیوار خارجی مسجد و یک طرف آنها پایه های هشت ضلعی است که محیط آنها به 55 سانتیمتر می رسد. پایه هایی که در چهار کنج است، زایده ای دارد. بالای هر دو پایه طاقی با هلالی شکسته زده شده است و سقف دهلیزها بر دیوارهای خارجی و این پایه ها راسخ است.

عرض هر یک از دهلیزها به 340 سانتیمتر می رسد. شاید روزی رواق میان نیز سقفی گنبدی داشت، زیرا بنا باید کم کم جمع گردد تا برای زدن طاق آماده باشد. ولی آنچه از بنا به جای مانده حاکی از این امر نیست. سقف سراسر بنا سفال پوش بوده است اما برخلاف بام های سفال پوش امروزی گیلان، سفال آنها با ملاط بر روی طاق چسبانده شده و میزان آنها به 36 در50 سانتیمتر می رسد.

میرصالحی با اشاره به متروک ماندن این مسجد و نزدیکی به رودخانه دیناچال می گوید: به نظر می رسد عواملی مانند حفاری های غیرمجاز، رویش درختان، سیلاب رودخانه که قسمت جنوبی آن را کنده و احتمالا محراب مسجد نیز در این قسمت قرار داشته، در ویرانی این بنای تاریخی و منحصر بفرد دخالت داشته است.

مقابل خطوط کوفی شبستان مسجد می ایستم، اینجا خبری از طاق و گنبد نیست و گنبد مینا درست بالای سرت قرار می گیرد. مسجدی که تا سال 1398 با یک سقف کاذب از گزند باد و باران محافظت میشد، حالا هر سال بیش از گذشته دچار فرسایش می گردد.

اسپی مزگت مهر سال 1379 و به شماره 2796 در لیست آثار ملی ثبت شده است. اما معلوم نیست قدیمی ترین مسجد گیلان که بی حفاظ و سقف و نگهبان است تا چند سال دیگر از فرسایش طبیعت جان سالم به در می برد.