قلعه سیب سراوان، بلندترین بنای خشتی ایران - کنفرانس هکا

قلعه سیب سراوان

ایران به خاطر بناهای خشتی زیبایی که دارد در جهان بسیار معروف است. در این میان قلعه سیب سراوان حرف اول را در میان قلعه های خشتی جهان می زند. برای این قلعه نام های متعددی از جمله قلعه سیب، قلعه سِب و سیب سوران هم به کار می برند. با این وجود مردم محلی آن را به قلعه سِب می شناسند و می گویند سِب به معنای محل چشمه ساران است.

قلعه سیب سراوان یکی از بناهای خشتی مربوط به دوران اسلامی (صفویه) بوده که حتی تا سال های 1344 همچنان مسکونی بوده و استفاده می شده است. خاندان ها و طوایفی به نام های بارکزایی و میرمرادزهی در این قلعه ساکن بودند. این قلعه هم اکنون به یکی از پربازدید ترین جاذبه های دیدنی سیستان و بلوچستان تبدیل شده است.

مشخصات بنای خشتی قلعه

قلعه سیب سراوان در دو طبقه و با خشت ساخته شده است. ارتفاع دیواره بیرونی آن بیش از 30 متر بوده و عرضی معادل 7 متر دارد. همانند دیگر قلعه ها، شاه نشین این بنا، در بالاترین قسمت قلعه واقع شده که در حصار درونی آن 14 برج و درون ارگ آن 4 برج ساخته شده است. تمام این قسمت ها به خاطر جنگ های پیش آمده از بین رفته اند.

حصار قلعه سیب سراوان با سه متر ارتفاع و 48 متر مربع تا 74 متر مربع به شکل مستطیل دور تا دور قلعه را فراگرفته است. برای ورود به قلعه پلکانی در قسمت جنوب شرقی آن ساخته شده که تنها راه ورودی به قلعه می باشد.

از تکنولوژی و پیشرفت های تاسیساتی که در این بنا وجود دارد، درز انبساط در ساختمان اصلی قلعه، فرستادن آب چاه تا طبقه فوقانی، و دسترسی به آب چاه در طبقه فوقانی، وجود تنبوشه ها و لوله های سفالی برای هدایت نمودن آب و فاضلاب قلعه را می توان نام برد. مصالح کلی بنا همانند خشت، کاهگل، چوب درخت خرما همراه با درهای منبت کاری شده پر ظرافت هستند.

اگر برای تماشا و دیدن این قلعه به شهر سراوان رفتید، حتما تا بالای قلعه و شاه نشین آن بروید و نمای وسیع و بی انتهای پیش رویتان را نظاره کنید.

دسترسی به قلعه

قلعه سیب یا قلعه سِب همانند دیگر بناها و قلعه های قدیمی در ارتفاع ساخته شده است. تمام قلعه بر روی صفه و صخره ای طبیعی و کم ارتفاع ساخته شده است که با خشت هو گل تقویت شده است. ساخت قلعه از قرن دوازدهم هجری قمری تا پایان قرن سیزدهم ادامه یافت.

برای رسیدن به قلعه سیب باید خود را به روستای سیب در جنوب غربی سراوان و در فاصله 25 کیلومتری آن برسانید. تمام حصار و بنای قلعه ارتفاعی در حدود 23 متر داشته که با احتساب صفه، بلندترین قسمت آن 30 متر ارتفاع دارد.

پلان مجموعه قلعه سیب سراوان مستطیلی 36 متری در 25 متری است که می توان تصور کنید درون حجمی اهرام گونه ساخته شده است. یعنی هر چه از سمت حصار به سمت درن قلعه پیش می روید، ارتفاع بنا بیشتر شده و البته از مساحت آن کاسته می شود. در نتیجه از بیرون همانند مصطبه دیده می شود. این شیوه ساخت و ساز و بنا، یکی از بهترین روش ها برای ایجاد ایستایی بیشتر بناست. در این شیوه نیروهای رانشی توسط دیوارهای قطور و مرتفع آن خنثی شده و با کم شدن مساحت بنا، مشکل ارتفاع دریافت بنا حل می شود.

دانش معماری استادکاران گذشته

برای ساخت چنین بلندترین بنای خشتی ایران، معماران مجبور به استفاده از ملاتی بسیار محکم و چسبناک بودند. آن ها برای ساخت این ملات از ترکیب گیاهی به نام توتری و گل استفاده کردند. دانه گیاه توتری زمانی که با گل و آب مخلوط می شود، ملاطی چسبناک را به وجود می آورد که به شدت محکم بوده و حتی در مقابل باران های سیل آسا و فصلی بلوچستان مقاوم است. همین موضوع باعث پایداری این بنای خشتی به نسبت دیگر بناهای خشتی قدیمی تا به امروز شده است.

قسمت های مختلف قلعه

• حیاط مرکزی، اتاق ها و پله های مخفی

درون قلعه پلانی حیاط مرکزی دارد که دور تا دور آن را حدود 10 اتاق کوچک و بزرگ پر نموده اند. اگر بخواهید به طبقات بالایی و شاه نشین یا تراس تابستان نشین بنا بروید، باید به سراغ پلکان های مخفی و تنگ بنا با عرضی کم و البته شیبی زیاد بروید. دلیل ساخت پله هایی با این مشخصات درون قلعه سیب سراوان این بود که هیچ فردی نتواند به سرعت و با دویدن خود را به بالای قلعه برساند. هر شخصی که بخواهد به طبقات بالا برود، باید با احتیاط و با دقت قدم بر روی پله ها بگذارد تا از پله ها به پایین نیفتد. همین موضوع در زمان جنگ ها به ساکنان طبقات فوقانی اجازه می داد تا زمان کافی برای رویارویی با دشمن را داشته باشند.

این قلعه پس از دوران صفویه و در دوران افشاریه توسط حاکمان برای سکونت استفاده می شد. در نتیجه این حاکمان بسته به نیاز خود، بخش های مختلفی را به قلعه سِب سراوان افزوده اند.

• طبقه دوم قلعه سیب سراوان

طبقه دوم دارای 6 اتاق بوده که مساحت های متفاوتی دارند. اولین اتاق این طبقه توسط میرمحمود خان ساخته شد. از این اتاق به عنوان اتاق جلسات خصوص استفاده می شد. از جالب ترین قسمت های بنا وجود طاقچه هایی در دل دیوارهاست که کاربری های متفاوتی داشته است. مردم بلوچ به این طاقچه های مخفی دریگ می گویند و از آن ها به عنوان گاوصندوق استفاده می کنند.

در قسمت جنوب شرقی اتاق اول، چنین طاقچه ای وجود دارد که درونش پله گذاشته اند و حدود یک تا متر بالاتر می رود تا به شکاف دیگری برسد. گویا هنگام جلسات، یک نفر به عنوان جاسوس به صورت مخفیانه درون این طاقچه قرار می گرفت تا از سوء قصد به جان شاه در جلسات و دیگر موارد مشابه جلوگیری کند و نظارت بهتری بر اوضاع داشته باشد.

اتاق دوم توسط شخصی به نام میر یوسف خان ساخته شده است. این اتاق در قسمت شمال شرقی بوده و اتاق کناری آن در جنوب توسط شخصی به نام محمد عمر خان ساخته شده است. اتاق جنوبی راهی مخفی و تونل مانند دارد که شما را تا طبقه دوم می برد. راه پیدا نمودن این ورودی مخفی بسیار سخت است.

• بخش های خدماتی قلعه

در قسمت شمالی، یک اتاق طویل وجود دارد که به عنوان آشپزخانه کاربرد دارد. در سمت راست و انتهای آشپزخانه یک راه رو قرار داشته که به یک دست شویی سنتی مخصوص بانوان منتهی می شود. جالب اینکه در قسمت مقابل آن یعنی جنوب غربی، راهی باریک و طویل وجود دارد که نهایتا به یک دست شویی مردانه می رسد. زایده ای که از نمای جنوب شرقی قلعه رۆیت می شود، دیوار بلند دست شویی است.

اگر می خواهید زیباترین نمای قلعه را داشته باشید، باید به ناحیه جنوب شرقی قلعه بروید. سمت چپ کنار آشپزخانه اتاق کوچکی که انبار مواد غذایی و خرما بوده و کنار آن هم، یک تنور وجود دارد.

در باب امنیت قلعه، تیرکشهای موجود در تمام قسمت های قلعه اعم از دیوارهای حیاط، بنای قلعه در طبقه های اول و دوم و حتی مکان های خاصی که مخصوص این کار جهت دیده بانی تعبیه شده، توجه انسان را به خود جلب می کند.

این تیرکش ها در دیوارهای ضخیم، راه باریکی را به صورت کمانی طی می کند تا جهت قرار دادن لولهٔ تفنگ و دید مناسب جهت شلیک مناسب باشد و از طرفی امنیت تیرانداز تا حدی تأمین شود. موضوع جالب اینکه تعداد این تیرکش ها بسیار زیاد است و جهت آن ها به طرف مکان های حساس است. مثلا از بالای طبقهٔ دوم، به حیاط طبقهٔ اول و حتی از بالای سقف طبقهٔ دوم مستقیما تیرکش هایی به سوی حیاط و در ورودی اصلی قلعه وجود دارد.

سوراخ هایی که در نمای بیرونی قلعه در بالای برجک، دو طرف آن و همچنین کنار پنجره های برجک که مجموعا هفت عدد هستند، نمونه ای از این تیرکش ها وجود دارند که ماهرانه در جای جای قلعه تعبیه شده اند.

بناهای زیادی اطراف حیاط قلعه قرار دارند. این بناها که اغلب در دوطبقه بنا شده اند، شامل اتاق هایی متنوع و با کاربری های مختلف هستند. اتاقچه های اقوام نزدیک حاکم، پیشکاران و غلامان شاه، انبار، طویله و همچنین زندان جزئی از این مجموعه هستند. ارتفاع دیوار بیرونی آن ها، از بیرون قلعه حدود 6 متر است. طول دیواری که کل قلعه سیب سراوان را محصور نموده است، 48 متر جنوبی و 27 متر شرقی است.

قلعه سیب سراوان در سال 1375 توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

مجله آزات وب: مجله آموزشی توسعه اسکریپت های تحت وب

دور زمین: دور زمین: آشنایی با زیبایی های دنیا در مجله گردشگری